Jaqynda otandyq tarihşylar qauymynyŋ törınen märtebelı oryn alatyn sanauly käsıbi tarihşylarymyzdyŋ bırı jäne bıregeiı – Mämbet Qūljabaiūly Qoigeldiev 70 jasqa toldy. Ol Alaş jūrtyna tarihşy-ǧalym, alaştanuşy retınde jaqsy tanys. Bılım men ǧylymnyŋ tızgının qatar ūstaǧan ziialy ǧalymnyŋ azamattyq kelbetı qazırgı öskeleŋ ūrpaqqa ülgı-önege.
Ol bügınde Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınde Qazaqstan tarihy kafedrasyn basqarady. Sonymen qatar osy kafedranyŋ janynan qūrylǧan «Aitylǧan tarih» ǧylymi-zertteu ortalyǧyna jetekşılık etedı. Täuelsızdık jyldaryndaǧy otandyq tarih ǧylymynda qalyptasqan Alaştanu, «Aitylǧan tarih» jäne taǧy basqa da ǧylymi baǧyttaryndaǧy ırgelı jäne qoldanbaly zertteu jobalary öz nätijesın berıp keledı. Al käsıbi tarihşy retındegı onyŋ közqarastary men ǧylymi oi-paiymdary jürekke jaqyn, qoǧamǧa paidaly.
1990-jyldardyŋ ortasynda äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ Tarih, arheologiia jäne etnologiia fakultetınde «Otan tarihy» mamandyǧy boiynşa aspiranturada oqyǧandar üşın sol kezdegı «Qazaqstannyŋ jaŋa jäne qazırgı zaman tarihy» kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, ǧylym doktory, professor Mämbet Qoigeldievtıŋ esımı erekşe atalatyn. Onyŋ Alaş qozǧalysy taqyrybymen tanyla bastaǧan kezı. Mırjaqypşa aitsaq, «ǧylymnyŋ tūlparyna mıngen» şaǧy edı. «Alaş taqyryby onyŋ basyna baq bolyp qondy», däl osy sözdı kafedranyŋ kezektı bır mäjılısınde professor Serık Jaqypbekovtıŋ aitqany esımızde qalypty.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda kafedra meŋgeruşılıgı qyzmetın ǧylymi zertteulermen ūştastyra bılgen Mämbet Qoigeldiev oqu prosesın ǧylymi zertteu jūmystarymen sabaqtastyrǧan edı. Söitıp, ainalasyna bır top talapty da, talantty şäkırtterın toptastyrdy. Onyŋ keŋesşılıgımen jäne ǧylymi jetekşılıgımen Alaş qozǧalysynyŋ kürdelı kezeŋderın qamtityn, 1917-1918 jyldardaǧy Qazaqstan tarihynan «Uaqytşa ükımettıŋ Qazaqstandaǧy bilık organdarynyŋ qyzmetı», «Qazaq komitetterı: qūryluy men qyzmetınıŋ tarihy», «Oŋtüstık Qazaqstan 1917 jylǧy qos revoliusiia tūsynda», «HH ǧasyr basyndaǧy Qazaqstannyŋ qoǧamdyq-saiasi ömırındegı mūsylmandyq qozǧalys», «Qazaq sezderı: qaralǧan mäselelerı, şeşımderı jäne olardyŋ oryndaluy (1917-1918 jj.). Tarihi taldau», «Qazaqstan bükılreseilık qūryltai jinalysyna daiarlyq jäne onyŋ ideialaryn qorǧau kezeŋınde», «Jetısu oblysyndaǧy qazaq jäne qyrǧyz halyqtarynyŋ 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı» siiaqty ūlt tarihynyŋ özektı mäselelerı arnaiy zertteu nysanyna ainaldy. Osylaişa, keŋestık tarihnamada būrmalanǧan, mazmūny müldem basqaşa sipat alǧan ötken tarihymyzdyŋ kürdelı mäselelerı boiynşa jas tarihşylardyŋ zertteu jūmystary qolǧa alyna bastady. Mıne, osyndai igı ısterdıŋ bel ortasynda jürgen professor Mämbet Qūljabaiūlynyŋ alaştanu mektebın qalyptastyru kezeŋı de 1995 jylǧy «Qazaqstan Respublikasynda tarihi sanany qalyptastyru tūjyrymdamasynan» keiıngı 1997 jylǧy jalpy ūlttyq tatulyq pen jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jylymen, 1998 jylǧy ūlttyq tarih jyldarymen ūştasady.
Professor Näbijan Mūqamethanūly naqty atap körsetkendei, «onyŋ bılım men ǧylym salasyndaǧy belsendı qyzmetı täuelsızdık kezeŋıne säikes keldı. Mūny ǧalymnyŋ qoǧamdyq, ǧylymi qyzmetınıŋ ekınşı kezeŋı dep qarastyruǧa bolady». Osy kezeŋde Mämbet Qūljabaiūly tynymsyz ǧylymi ızdenıs jūmystarynyŋ nätijesınde 1994 jyly «Qazaq demokratiialyq intelligensiiasynyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı (HIH-HH ǧǧ. basy)» taqyrybynda doktorlyq dissertasiiasyn sättı qorǧaidy. Sol jyly alǧaş ret Älihan Bökeihanovtyŋ şyǧarmalar jinaǧyn, 1995 jyly «Alaş qozǧalysy» kıtabyn jaryqqa şyǧarady. Osy tūsta aita keteiık, Mämbet Qūljabaiūly Alaş qozǧalysynyŋ köşbasşysy Älihan Bökeihanov dese, «ışken asyn jerge qoiatyn». Bırde Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynda ötken bır ǧylymi jiynǧa qatystyq. Sonda mınberge köterılgen alaştanuşy, akademik, tarihşy-ǧalym Keŋes Nūrpeiıs: «Osy bızdıŋ Mämbet, Älihan Bökeihanov jaily söz aitylsa, qylyşyn suyryp alyp qorǧauǧa daiyn tūrady» degen edı. Būl ūstazymyz turaly däl aitylǧan söz-tın, oǧan bızder kuä bolyp kelemız. Öitkenı, Alaş qozǧalysy taqyrybyn, Älihantanu mäselelerın ol kısıdei jetık bıletın ǧalym joq desek, artyq aitqandyq emes. Ol kısı būl mäselenı jan-jaqty, ärı tereŋnen tüsınedı jäne ony basqalarǧa tüsındıre alady.
Aspiranturada oqyp jürgen kezımızde kandidattyq dissertasiiamyzdy jazu jäne qorǧau barysynda bız professor Mämbet Qūljabaiūlyn är qyrynan tani bastadyq. Onyŋ «ülkenge qūrmetın, kışıge ızetın» kördık, onysyna süisıne qaraitynbyz, kerek jerınde mınezın de körsetıp qoiatyn, ärdaiym ädıldıktı tu etetın, eŋbekqorlyǧymen qosa talapşyl, jastarǧa janaşyrlyq tanyta bıletın, qolynan kelse qamqorlyǧyn aiamaityn adam. Professor-oqytuşylar qūramynan kafedranyŋ ızdenuşılerı men aspiranttaryna öz sabaqtaryn bergızıp qoiyp, olardyŋ eŋbegın qanaudan aulaq boludy talap etetın. Kafedranyŋ «aspiranttary men ızdenuşılerıne ǧylymmen ainalysuǧa eşbır kedergı jasamau kerek» deitın. Osyndai qasietterımen onyŋ bedelı aspiranttar arasynda da arta tüsetın. Ǧylymi jetekşı retınde professor Mämbet Qūljabaiūlynyŋ qoiatyn bırınşı talaby – būryn qorǧalǧan dissertasiialardaǧy mäselelerdı qaitalamau, qazırgı tılmen aitqanda, «plagiattan» aulaq bolu. Äsırese, Alaş qozǧalysy tarihynan tyŋ mälımetter beretın mūraǧat qūjattaryn jäne tüpnūsqalyq derek közderı bolyp tabylatyn «Qazaq», «Saryarqa», «Bırlık tuy», «Jas azamat», «Alaş» siiaqty ūlttyq merzımdı basylymdardyŋ materialdaryn sapaly paidalanuǧa şaqyratyn.
Bılım beru men ǧylymǧa baulu dästürı saqtalǧan QazŪU-dyŋ mektebı myqty ǧoi, negızı. Bızder üşın osy universitettı bıtırıp, onyŋ aspiranturasynda oqu zor märtebe bolatyn, ärine. 1990-jyldardyŋ ortasynda joǧary oqu ornynda qyzmet etu üşın kandidattyq dissertasiia qorǧau mındettı boldy. Al onyŋ joly bıreu ǧana – dūrys ǧylymi jetekşıŋ bolu kerek jäne özektı ǧylymi taqyrypty taŋdau, ony bekıtu, mümkındık bolsa aspiranturaǧa tüsu, odan arǧysy taza eŋbekpen keledı, örge süireitın jetekşıŋ men talaptanǧan özıŋe bailanysty bolatyn. Aspiranturaǧa tüskennen keiın ǧylymi ortada köp aitylatyn «eger taqyrypty dūrys taŋdasaŋ, ol senıŋ jartylai jeŋısıŋ» degen sözdıŋ män-maǧynasyn ūǧyna bastadyq. Ǧylymi jetekşıŋdı anyqtap, onyŋ kelısımın alu da oŋai şarua emes edı, «sözımdı qalai bastaimyn», «qalai qabyldaidy eken», «senımınen şyǧa alamyn ba?» degen siiaqty san türlı saualdarmen basyŋ qatatyn. Araǧa adam salmai, ǧylymi jetekşıge tıkelei özıŋ şyǧyp söilesu üşın de bıraz satylardan ötuge tura keledı, «aqyryn jürıp, anyq baspasaŋ» ǧylym jolyndaǧy «qyl» köpırden qūlap ketuıŋ de mümkın edı.
Universitet bıtırgennen keiın araǧa bes jyl salyp, QazŪU-dyŋ tarih fakultetınıŋ esıgın qaita aştym. Osynda bızge, kezınde tarih pänınen därıs oqyǧan ūstazym – Mämbet Qūljabaiūlymen kezdesıp, taqyryp jönınde aşyq äŋgımelesudıŋ sätı tüstı. Aman-saulyqtan keiın, mümkın menı ūmytyp qalǧan şyǧar dep, özımdı qaita tanystyra bastaǧanymda «bılemın ǧoi, bılemın» dedı, oǧan ıştei quanyp ta qaldym. Sodan soŋ, aldymen aimaqtaǧy JOO-nyŋ jaǧdaiyn baiandap, ǧylymǧa bırjola bet būrǧym keletının aitqanymda, ol zertteitın taqyryptardyŋ köp ekenın, bıraq aldymen qai baǧyttaǧy taqyrypty taŋdaǧym keletıne köŋıl böldı, bırşama pıkır alysudan keiın ǧylymi jetekşım «Qazaq sezderı» taqyrybyn zertteu qajet ekenıne toqtaldy. Sosyn bıraz oilanyŋqyryp otyryp, töte jazudy bıletın-bılmeitınımdı sūrady, mūnyŋ älı eşkımnıŋ tısı bata qoimaǧan öte kürdelı tyŋ taqyryp ekenın, ony kez kelgen adamǧa ūsyna bermeitının aityp qaldy. Al men bolsam, şamama qarai senımınen şyǧuǧa tyrysatynymdy jetkızdım.
Söitıp, Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetınıŋ joldamasymen QazŪU-da professor Mämbet Qūljabaiūlynyŋ ǧylymi jetekşılıgmen bır jyldyq taǧylymdamadan (stajirovkadan) ötıp, kelesı jyly aspiranturaǧa tüstım. Aspirantura kezınde ülken mektepten öttık, ǧylymdaǧy tazalyq degennıŋ ne ekenın bıldık. Mūnyŋ bärın ūstazymyz Mämbet Qūljabaiūlynan üirendık, adamgerşılık qaǧidattarynyŋ köptegen mäselelerın de sol kısıden tüsındık.
Aspiranturanyŋ soŋǧy jylynda kafedranyŋ aldyn ala qorǧauynan ötıp, 1999 jyldyŋ mausymynda kandidattyq dissertasiialyq jūmysymdy sättı qorǧadym. Kafedradaǧy aldyn ala qorǧau kezınde professor Serık Qūrmanǧaliūly bolaşaqta «Qazaq sezderınıŋ qauly-qararlary men şeşımderın» hrestomatiia türınde şyǧaryp, joǧary oqu oryndarynda oqu prosesıne engızu kerektıgın ūsynǧan edı. Būl ideia 2007 jyly taǧy da ūstazym, professor Mämbet Qūljabaiūlynyŋ tıkelei yqpalymen jüzege asty. «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda şyqqan «Qazaq ūlt – azattyq qozǧalysy» atty köptomdyǧynyŋ 4-şı tomy «Qazaq sezderı» dep ataldy. Dissertasiialyq jūmysty jazu men qorǧau kezınde ǧylymi jetekşımnıŋ aitqan mynadai sözderı esımnen ketpeidı: «būl taqyrypty jazyp şyǧu üşın, aldymen ony jaqsy köruıŋ kerek», «jūmysty uaqytynda jazyp qorǧau üşın, künıne jarty bet qaǧaz bolsa da jazuyŋ kerek», «būl taqyrypty özıŋnen artyq eşkım bıle qoimaidy», «qandai jaǧdai bolsa da, öz ūstanymyŋda qaluyŋ kerek». Qazır oilap otyrsam, ǧylymi jetekşımnıŋ būl aitqan sözderı tura tūlparyn bäigege qosatyn bapkerdıŋ «qamşylau» sözderı eken, şäkırtın aldyn ala baptau, ony özın-özı qorǧauǧa, tereŋ bılımmen qarulanuǧa daiyndau eken.
QazŪU-dyŋ aspiranturasynda ülken mektepten, kürdelı synaqtardan öttık, qiyndyǧy men qyzyǧy mol ǧylymi ortaǧa beiımdeldık, özındık tanym-tüsınıgımız qalyptasty. Oǧan ūstazymyz, tarihşy-ǧalym Mämbet Qūljabaiūlynyŋ yqpaly, aitqan aqyl-keŋesı zor boldy der edım. Ol üşın Ūstazyma alǧystan basqa aitarym joq! Mereilı jasymen qūttyqtai otyryp, zor densaulyq tıleimın! Ūstazdyq pen ǧalymdyq jolynda talantty şäkırtter köptep kezdese bersın demekpın! Alla razy bolsyn!
Külpaş ILİIаSOVA,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent, QR BǦM ǦK Memleket
tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
