Ötken ǧasyrdyŋ eluınşı jyldary auylymyzda orys, nemıs balalary qazaq mektebınde bızben bırge qazaqşa oqydy. Bır qyzyǧy, sol orys, nemısterdıŋ kärı-jasynyŋ bärı bızben qazaqşa söileskende, köbımız sözden ūtylyp, taqyr jerde otyryp qala beretınbız. Būl – bır. Ekınşıden, būryn-soŋdy bızden basqa eşkımde de bolmaǧan, keŋes ökımetınıŋ arqasynda qalyptasqan mektepterdegı tiımdı de oŋtaily balalardy oqytu jüiesın qūrdymǧa ketırıp ne taptyq?
Keŋes ökımetınıŋ balalardy oqytu jüiesı jaman bolsa, Angliia osy jüiege köşer me edı? Angliianyŋ oqu-bılım eks-ministrı Djastina Griningtıŋ mälımdeuınşe, keŋestık jüiege köşken mektepterdı tämämdaǧan aǧylşyn oquşylarynyŋ alǧan bılımı kontinentaldy Europanyŋ eŋ qymbat ta elita sanatyndaǧy mektep oquşylarynan äldeqaida joǧary eken. Qalai bız mektepterımızdegı osyndai tamaşa qalyptasqan oqu jüiesınen aiyrylyp qaldyq?
Sondyqtan bolar, Aqmolamyz kommunistık partiianyŋ bas hatşysy bolǧan N.Hruşevtıŋ qalamyzdyŋ orysşasyna köŋılı tolmaǧandyqtan, Selinograd atalyp ketkenı. Bas hatşynyŋ qasynda bırge jürgen, şaş al dese bas alatyn orta qol azamattarymyzdyŋ yqylym zamannan qalyptasqan salt-dästürımızdı aiaqasty qylǧanyn bügınge deiın ūmyta alatyn emespın. Eldı meken, jer-su, jar, qyrat pen taulardyŋ atauy basqa tılge audarylmaidy, sebebı ūiatqa batyp, bükıl älemge masqara bolasyŋ. Qazaq tılı sözge öte bai tılderdıŋ aldy ǧoi. Mysaly, bır ǧana «aq» sözınıŋ sinonimı jüzge jetıp jatsa, «mola» degen sözdıŋ de bırneşe maǧynasy bar. Aqmol dep atauymyz da dūrys emes. Elımızde tört-bes Qaramola atty eldı meken bar. Tasmola da barşylyq. İä, endı ne, osy ataulardyŋ bärın özgertu kerek pe? Qaşanǧy äldekımnıŋ yqpalymen jüre bermekpız?
«Quyrdaqtyŋ atasyn tüie soiǧanda köresıŋ» degendei, myna bır kezınde jiı-jiı qaitalanyp, janymyzdy talai jaralaǧan telejarnamaǧa nazar audaryŋyzşy, qadırmendı oqyrman! Tau basyna bet alǧan bır top turistıŋ bıreuı orysşa: «Oljas, keşe restoranda ne jedık?» dep sūrady. Sondaǧy Oljastyŋ aitqany: «Beşbarmaq». Mūny estıgen turisterdıŋ qarqyldap külgenderı, sodan berı köp uaqyt ötse de, menıŋ ana tılımdı mazaq qylyp tūrǧandai esımnen keter emes. Sol Oljasyŋ, ne aitqanyn bılmeumen qatar, esep te bılmeidı eken. Adamnyŋ qolynda bes sausaǧy, ärbıreuınıŋ öz atauy bar jäne bırınşısın bas barmaq, al keide barmaq dei beredı. Sonda barmaqtardyŋ qalǧan törteuı qaida, al bas barmaq deseŋ, jalǧyz barmaqpen qalai et jeisıŋ?
Taǧy bır köŋıl böletını – tele jäne radio habarlardan estitınıŋ: «Qaiyrly taŋ! Qaiyrly kün nemese qaiyrly keş!». Aityŋdarşy, käne, qaşannan berı atam qazaq osy söz tırkesterın qoldanypty?
Aryp-talyp qalyŋ el-jūrtyna at basyn tıregen bauyrlarymyzdy nege «oralman» deimız? Käne, kım maǧan osy ataudyŋ avtoryn atap aita alady? «Oralman» – ana tılımızge jat söz. Osylai deuımdı qazaq tılınıŋ 2008 jyly baspadan şyqqan tüsındıru sözdıgı de dūrys dep tūrǧandai. Sebebı atalmyş sözdıkte «oralman» degen sözdı kündız qolyŋa şyraq alyp ızdeseŋ de taba almaisyŋ. Resmi tügıl, auyzekı, özara äŋgımeleskende «oralman» deuge tılıŋ de könbeidı. Sondyqtan atamekenıne köşıp kelgen bauyrlarymyzdy qandas dep jaqyndatqanymyz jön boldy.
Qaşan da bolsa öz tılımızdı özımız qasterlemesek, ol sonda kımge kerek? Egemendı el bolyp, öz qolymyz öz auzymyzǧa jetıp tūrǧanda ana tılımızdıŋ märtebesın üstem qyla almasaq, künı erteŋ kım bolamyz? Ana tılımızdıŋ bügını men bolaşaǧy turaly ne delınbedı? Aitylǧan söz de, ūsynys ta jetkılıktı-aq. Sonda da, Abai atamyz aitqandai, baiaǧy jartas – bır jartas, qaŋq eter, tüktı baiqamas. Älı de bolsa uaqyt bar.
Hamza OSPANŪLY,
ekonomist, zeinetker
