Jastardyŋ basty mäselesı – baspana. Juyrda «Almaty jastary» baǧdarlamasy siiaqty elordada jaŋa tūrǧyn üi baǧdarlamasy ıske qosylatynyn bılemız. Ol «Elorda jastary» dep atalady. Aty aityp tūrǧandai, endı jeŋıldetılgen nesiege şahardyŋ jastary üi räsımdei alady. Būl baǧdarlamada qoldanystaǧy zaŋnama boiynşa Nūr-Sūltan qalasynda kezekke tūra almai jürgen jastardy qamtu karastyrylǧan. İpotekanyŋ bastapqy jarnasy – 10%, jyldyq üstemaqysy 5% qūraidy. Al päterdıŋ qūny 13 mln teŋgege deiın boluy tiıs. Tolyǧyraq «Otbasy bank» AQ Biznestı basqaru basqarmasynyŋ basşysy Marina ORYNBAEVADAN sūrap bıldık.
– «Elorda jastary» baǧdarlamasy osy aidyŋ soŋynda ıske qosylady. Qalalyq äkımdık ökılderı osylai sendırıp otyr. Jaŋadan qolǧa alynyp jatqan jobanyŋ negızgı şarttary qandai edı? Oǧan kımder qatysyp, baspanaly bola alady?
– «Elorda jastarymen» 100den asa otbasy ǧana baspanaly bola alady. Elordada jaqyn arada köpten kütken «Elorda jastary» baǧdarlamasy ıske qosylady. Atalǧan baǧdarlama «Otbasy bank» AQ-pen bırlesıp äzırlendı, 35 jasqa deiıngı jastardy qamtidy. Baǧdarlamada densaulyq saqtau, bılım beru, mädeniet, sport salalarynda jūmys ısteitın, JOO men ǦZİ oqytuşylary men ǧylymi qyzmetkerlerı, jurnalister, sondai-aq Nūr-Sūltan qalasynyŋ kommunaldyq käsıporyndarynyŋ (KMM, MKQK, ŞJQ MKK, AQ jäne JŞS) qyzmetkerlerı qatysa alady. Sonymen qatar, jetım jäne ata-anasynyŋ qamqorlyǧynsyz qalǧan jastar sanaty qana qosylǧan. Qazırgı taŋda baǧdarlama qol qoiu satysynda. Tūraqty tırkeuı kemı bır jyl boluǧa tiıs. Sosyn ümıtkerlerde tūraqty jūmys bolǧany jön. Jan basyna şaqqandaǧy tabysy 133 myŋ 778 teŋgeden aspauy tiıs. Otbasynda erlı-zaiyptynyŋ ekeuı de jūmys ısteitın bolsa, osy 133 myŋ 778 teŋgenı ekıge köbeitemız, sodan şyqqan taza tabysty jan basyna şaqqanda 133 myŋ 778 teŋgeden aspauy şart.
Mäselen, erlı-zaiyptylarda ekeuınıŋ de ai saiynǧy jalaqysy 150 myŋ teŋgeden bolsa, ony ekıge köbeitıp tabysty esepteimız. Sonda 300 myŋ teŋge şyǧady. Būl otbasynyŋ 4 balasy bolsa, sol 300 myŋ teŋgenı 6-ǧa bölemız. Odan şyqqan 60 myŋ teŋge 133 myŋ 778 teŋgeden asyp tūrǧan joq, demek, mūndai otbasy eger baǧdarlamanyŋ basqa talaptaryna da sai kelıp tūrsa, üilı bolu mümkındıgı joǧary.
Qatysuşylardy ırıkteu joǧarydan tömenge qarai ūpailardy esepteu arqyly jüzege asady:
– tolyq 1 jyldyq jūmys ötılıne – 5 ball,
tolyq emeske – 3 ball;
– otbasynda bala tuǧany üşın – är balaǧa 20 ball;
– otbasynda 1, 2, 3-toptaǧy mügedekter men mügedek balalardyŋ boluy üşın – 10 ball. Sonymen qatar atynda soŋǧy 5 jylda üiı bolmauy kerek jäne memleket tarapynan jaldamaly päter alǧan azamattar qatysa almaidy.
– Elımızde statistikaǧa süiensek, 18 ben 29 jas aralyǧynda jastardyŋ sany 4,5 millionǧa juyq. Al endı atalmyş sanatqa jatpaityndarǧa qaitpek kerek?
– «Otbasy bankınde» 2003 jyly bank aşylǧaly jinaq jüiesı jürgızıledı. Azamattar öz atynan esepşot aşyp, kemı üş jyl ışınde alǧysy keletın üiı nıŋ 50 paiyzyn jinap bıtırse, baǧalau körsetkışın belgılı bır mölşerge jetkızse (eŋ tömengısı 16), onda 5 paiyzdan 3,5 paiyz aralyǧynda üidı nesiege räsımdei alady. Būl – jalpyǧa qoljetımdı baǧdarlama. Jinaq jasau uaqyty mölşerıne kelsek, ärkım qaltasyna qarai kösıledı. Eŋ tömengı merzım üş jyl bolyp sanalady. Üidı nesiege räsımdeuge 18 jastan asqan azamattyŋ kemınde 6 ailyq tabysy boluy talap etıledı. Tabys közın rastaǧan 18 jastan asqan azamat üi aluy üşın ata-anasy jastaiynan atyna esepşot aşyp, aqşa salyp otyrsa, uaqytty azaita alady.
– «Jas otbasy» baǧdarlamasynda jūbailardyŋ jas erekşelıgı eskerılmeidı, otaulasqandaryna 5 jyldan aspasa, baǧdarlama arqyly üi aluyna mümkındık bar dep jatady. Nesieleu merzımı qandai?
– 2020 jyldyŋ şıldesınde bank jas otbasylarǧa arnalǧan «Jas otbasy» atty özınıŋ tūraqty baǧdarlamasyn ıske qosty. Bastap qy jäne qaitalama naryqtarda tūrǧyn üi, sondai-aq öz üiın salu üşın jer uchaskesın satyp alu üşın qaryzdar jyldyq 6 paiyzben berıledı. Al 2 jyl ötısımen mölşerleme 5 paiyzǧa deiın tömendeidı. Nesieleu merzımı 6 jyldan 9 jylǧa deiın.
Būl baǧdarlamada erlı-zaiyptylardyŋ jasyna jäne otbasyndaǧy balalardyŋ sanyna eşqandai şekteuler joq. «Jas otbasy» boiynşa qaryz aludyŋ negızgı kriteriilerı: nekede 3 jyldan 5 jylǧa deiın tırkelu, «Otbasy bankte» depozittıŋ boluy (aşyluy), tūrǧyn üi qūnynyŋ 50 paiyzyn jinaqtau. Sondai-aq satyp alynatyn tūrǧyn üi somasynyŋ 50 paiyzyn bır mezgılde salǧan kezde jeŋıldıktı qaryz alu mümkındıgı bar…
– Jaŋa sūhbat barysynda baspanaǧa qarjy jinau mädenietı dep qaldyŋyz, «Otbasy bankınde» esepşot aşyp, oǧan jyldap qarjy salu arqyly üilı bolu tüsınıgı halyq arasynda qalyptasqan ba?
– Halyq arasynda ai saiynǧy tabysynyŋ bır bölıgın jinaqqa audaryp otyru mädenietı qalyptaspaǧan. Köbısınde 50-100 myŋnan qaşanǧy jinai beremın, qaşan jinap bıtemın dep jinaq jasaǧysy kelmeidı. Bıraq nesienı keşıktırmei tölegendei ai saiyn tūraqty türde qarjy salyp otyrsa, memlekettıŋ beretın syiaqysyn jäne bankten qosylatyn syiaqyny ala alady. Tıptı ai saiyn «Otbasy bankındegı» jinaǧyna üzbei aqşa salyp otyrsa, eşqandai baǧdarlamaǧa qatyspai-aq, memlekettıŋ kömegın kütpesten öz küşımen baspanaly bola alady.
– Äskeri qyzmettegıler üşın baspanaly boludyŋ qandai joldary bar? «Äskeri baspana» baǧdarlamasyna kelesı jyly qatysuǧa mümkındıgım bar ma?
– «Äskeri baspana» baǧdarlamasyna ötınım qabyldau 4 qyrküiekte aiaqtaldy. Bastapqy jarnasy – 15 paiyz, 8 paiyzben nesiege räsımdeidı. Ekınşı türı, baspana qūnynyŋ 50 paiyzyn jinasa (būl bastapqy jarna retınde esepteledı), qalǧan 50 paiyzyn 6 paiyzben jyldyq nesiege räsımdeuıne bolady. Būl baǧdarlamaǧa qatysu üşın mındettı türde äskeri qyzmetker boluy kerek. Jäne «Otbasy bankınde» aşylǧan esepşotyna arnaiy tūrǧyn üi tölemderın aluy qajet. Sol tūrǧyn üi tölemderın paidalanyp, tabys közın rastamai-aq räsımdei alady. Nemese közdegen üiınıŋ baǧasy otbasylyq kırıs adam basyna şaqqanda köpteu bolsa, onda özınıŋ tabysyn bırge eseptep, qalaǧan üiın ala alady. Keler jyly qanşa äskeri qyzmetşını nesielendıre alatynymyz – aldaǧy uaqyttyŋ enşısınde.
Al endı 50/50 baǧdarlamasymen 6 paiyzben nesiege räsımdeimın dese, şekteu joq. Qazır bank bölımşesıne kelıp, ötınım bere alady.
– Zeinetaqydan artylǧan somany baspana alu üşın depozitke audaruǧa bolady dep estıdım. Ol üşın ne ısteu kerek?
– Jyl basynda zeinetaqy jinaǧyndaǧy qarajattyŋ bır bölıgın üi aluǧa jūmsauǧa rūqsat berılgen edı. Qarjysy şektı mölşerden asyp tūrǧandar ipoteka räsımdep, baiyrǧy baspana qaryzyn jabuǧa kırısken. Alymy tömen salymşylarda üidı tolyqtai satyp alu nemese alǧaşqy tölem jasau mümkındıgı bolmasa, bırjolǧy zeinetaqy tölemı jarty mln teŋge ǧana bolatyn azamattar tūrǧyn üi mäselesın şeşude şarasyz küide qalyp otyr. Endı däl osy top öz aqşalaryn «Otbasy bank» depozitıne audara alady.
Jastarymyz jas mölşerıne säikes zeinetaqy qoryndaǧy şekteu normasynan asqan qarajatyn «Otbasy bankınde» aşqan jinaq şotyna ai saiyn audara otyryp, üidıŋ bastapqy jarnasyn tezırek jinai alady. 18 ben 29 jas aralyǧyndaǧy jastarymyz mümkındıktı ūtymdy paidalansa, az uaqytta baspanaly bola alady.
– Paiyz, memlekettık syiaqy, baǧalau körsetkışı degendı tüsıne almai-aq qoidym. Jalpaq tılmen mysal keltıre otyryp, tüsındırıp ötıŋızşı.
– Baǧalau körsetkışı degenımız – jinaq şotyn aşqannan keiın kemınde üş jyldyŋ ışınde bolaşaq baspanasyna degen qarajatty ai saiyn, tūraqty türde salyp, közdegen üiıne qajettı qarjynyŋ 50 paiyzyn jinasa, onda bank tarapynan jyldyq 2 paiyz syiaqy berılıp otyrady. Sol jyldyq syiaqy köbeigen saiyn baǧalau körsetkışı «pısedı». Baǧalau körsetkışı joǧary bolsa, tabys közın rastamai-aq baspanany 5 paiyzben nesiege räsımdei alady. «Otbasy bankınde» baspanany alu ǧana emes, būrynnan bar üiıŋızdı jöndeu, jer telımın satyp alyp, sonda üi salu maqsatynda da jinaq jasap, nesie räsımdei alasyz.
Salymşylar jinaq jasaǧany üşın memleketten bıregei syiaqy alady. Ol jylyna bır adamǧa bır ret berıledı, ony alu üşın bır jyldyŋ ışınde kemınde 200 ailyq eseptık körsetkış, iaǧni 583 myŋ teŋge jinauy kerek. Sonda ǧana memleket tarapynan 20 paiyz syiaqy berıledı, iaǧni 116 myŋ teŋge. Biyl jyl soŋyna deiın memleketten osy syiaqyny alu üşın jinaq şotyna 583 myŋ teŋgenı salyp ülgeruı kerek.
Mysaly, jinaq şotyna ai saiyn 20 myŋ teŋgeden salyp otyrsa, baǧalau körsetkışı de jaqsy bolady. Sebebı äuelı, aqşa salymy üzılmeidı. Eger ai saiyn 50 myŋ teŋgeden salyp otyrsa, şamamen 10 aida 500 myŋ bolady. Onyŋ 2 paiyzy – 10 myŋ teŋge. Taǧy Ükımet tarapynan 100 myŋ teŋge memlekettık syiaqy berıledı. Sonda bır jylda 110 myŋ teŋge kölemınde paida köredı.
Oqyrman saualdary
–Tabys közın teksere me?
– Qazırgı taŋda 7 million teŋgem bar. Basymda bır emes, bırneşe nesiem de bar. Qūrylysşy bolyp jūmys ısteimın. Qandai jolmen üi alsam bolady? Maǧan arnalǧan memlekettık baǧdarlama bar ma?
– Qazırgı kezde barlyq bankte ipotekany räsımdeu üşın tabys közın rastau qajet. Soŋǧy 6 ai kölemındegı tabys mölşerın qaraimyz. Otbasynyŋ ärbır müşesıne şaqqandaǧy tabys mölşerı nesielerın öteuge jetkılıksız bolsa jäne aldaǧy uaqytta üidıŋ nesiesın öteuge jetpese, 2 adamǧa deiın qosymşa qaryz aluşy qajet bolady. Ol qosymşa qaryz aluşylar nesie alǧan kısınıŋ qaryzyn ai saiyn üzdıksız tölep tūruyna kepıl bolady.
«7-20-25» baǧdarlamasy qaşan aiaqtalady?
– «7-20-25» baǧdarlamasyna biudjetten bölıngen 1 trln teŋgenıŋ 36,2%-y igerılgen. Baǧdarlama nesiege bölıngen qarjy tolyq igerılgenşe jalǧasa ma?
– Baǧdarlama ıske qosylǧannan berı 367 mlrd teŋgenıŋ nesiesı berıldı. Sonyŋ arqasynda 30 myŋnan astam otbasy jeke baspanaǧa ie boldy. Osylaişa, bügıngı taŋda baǧdarlamanyŋ nysanaly körsetkışınıŋ 36,2%-y igerıldı. Banktıŋ bapasöz qyzmetınıŋ mälımetı boiynşa, 2018 jyldan bastap 2021 jyldyŋ şıldesıne deiın jeke qūrylys saluşylar 290 873 tūrǧyn üi salǧan. Sonyŋ tek 10,3%-y «7-20-25» baǧdarlamasy boiynşa satyp alynǧan.
Oqyrman saualy
-
Zeinetaqy jinaǧyna alynǧan üidı satuǧa bola ma?
-
Zeinetaqy jinaǧyna tūrǧyn üi satyp alǧan azamattar atalǧan mülıktı 5 jylǧa deiın sata almaidy degen talap bar.Būl talap zeinetaqy jinaǧyndaǧy somany qolma-qol aqşaǧa ainaldyru, alyp-satumen ainalysudyŋ jäne baspana baǧasynyŋ negızsız ösuınıŋ aldyn alu üşın engızıldı. Iаǧni, biyl 23 qaŋtardan keiın öteu merzımı 5 jyldan asatyn ipotekalyq zaim räsımdelıp, alǧaşqy jarna retınde bırjolǧy zeinetaqy tölemı paidalanylsa, onda ol tūrǧyn üidı satuǧa rūqsat joq. Alaida ipotekalyq zaimdy öteu merzımı tura 5 jyl nemese odan az bolsa, onda iesı üidı sata alady. Sondai-aq tūrǧyn üidıŋ alǧaşqy jarnasy ötınış beruşınıŋ jeke qarajatymen ötelıp, qalǧany ipoteka arqyly ışınara zeinetaqy jinaǧy qoldanylsa, ol jaǧdaida baspana iesınıŋ satu qūqyǧy bar. Satudan bölek, üidı öz jaqyndaryna syiǧa da bere alady.
-
«Baspana hit» nege jalǧaspaidy?
-
Baspana hit» baǧdarlamasy Tūrǧyn üi naryǧynda ūzaq merzımdı kreditteudı jandandyru jäne tūrǧyn üi ipotekasynyŋ halyqqa qoljetımdılıgın arttyru üşın ıske qosylǧan bolatyn. Äuelde qarjylandyru kölemı 300 mlrd teŋge bolady dep közdelgen. Keiın kredittık önımge degen sūranysy joǧary ekenın eskere otyryp, 600 mlrd teŋgege deiın ūlǧaityldy. Osy aqşa tolyq igerılgen soŋ baǧdarlama öz qoldanysyn aiaqtaidy. Bügıngı taŋda baǧdarlama şeŋberınde bankter 590 mlrd teŋge somaǧa qaryz berdı, olardyŋ kömegımen eldıŋ 63 myŋnan astam azamatynyŋ tūrǧyn üi jaǧdaiyn jaqsartty. Ūlttyq banktıŋ ūstanymy boiynşa, «Baspana hit» baǧdarlamasy jūmys ıstegen 2,5 jyl ışınde kommersiialyq bankter soǧan ūqsas önımder şyǧarǧan. Iаǧni, Ūlttyq bank būl sipattaǧy ipotekany endı ekınşı deŋgeilı bankter bere alady dep topşylap otyr.
-
Jalǧa päter berıle me?
-
Elordada jastarǧa satyp alu qūqyǧynsyz jalǧa päterler beru jobasy biyl da jalǧasady. Jūmysşy jastarǧa päterler Nūr-Sūltan qalasyndaǧy R.Qoşqarbaev daŋǧyly, Qordai jäne № 23-31 köşelerı qiylysyndaǧy, sol siiaqty Abylai han daŋǧyly men B.Momyşūly jäne R.Qoşqarbaev daŋǧyldarynyŋ qiylysyndaǧy tūrǧyn üilerden berıldı. Būl jylǧy jastarǧa berılgen baspana kölemı – 32-48 şarşy metr aralyǧynda. Elbasynyŋ bastamasymen jüzege asqan jobanyŋ maqsaty – aldaǧy 5 jyl ışınde jastardyŋ qarajat jinap, jeke päter satyp aluyna jaǧdai jasau. Jobaǧa qatysuşylarǧa qoiylar negızgı bes qaǧidat bar: 29 jastan aspaǧan, jūmys ısteitın, menşıgınde tūrǧyn üiı joq, jinaq jasau üşın depozittık şotynyŋ boluy, sondai-aq soŋǧy 6 aida kemınde 40 AEK tabysynyŋ boluy.
- Naima NŪRALYQYZY
