Ädebiet taqyrybynda äŋgıme qozǧaityndar osy künderı qazaq jyrynyŋ deŋgeiı joǧary ekenın aitady. Al kım bıledı, keşegı jyraulyq poeziiamyz, Şortanbai Qanaiūly, Dulat Babataiūly sekıldı zar zaman aqyndary, ūly Abai, Maǧjan, Qasym, Mūqaǧali, Jūmeken, Tölegender, bertıngı Jūmatai, Keŋşılıkter bolmasa osynau biıkke jeter me edık?!
İä, keiıngı buyn aqyndarynyŋ barlyǧy da osy poeziia alyptarynyŋ şäkırtterı dep tolyq senımmen aituǧa bolady. Mäselen, marqūm Jarasqan Äbdıraştyŋ poeziiasynda Maǧjannyŋ äserı baiqalady. Balasy Rüstemnıŋ äkesınıŋ jazbalary negızınde tüsırgen «Qaladan kelgen qyz» körkem filmınde ol anyq körınedı de.
Sol siiaqty biyl tuǧanyna 110 jyl tolyp otyrǧan Qasym Amanjolovtyŋ jyry da äser etpegen aqyndar kemde-kem. Dauylpaz aqynnyŋ tıkelei tärbiesın körgen Ǧafu Qaiyrbekov Qasymdy ūlttyq aqyn dep baǧalaǧan. Mūqaǧali, Jūmeken, Tölegender Qasymnyŋ jyrynan quat aldy. Mysaly, Mūqaǧali «Qasym solai bolmasa» degen ataqty öleŋınde:
«Bır küi bar dombyramda…» – iesı Qasym,
Qasym solai bolmasa, nesı Qasym!?
Jyr bäigege attanǧan adam bolsa,
Söredegı Qasymyn esıne alsyn!..– dese, Tölegen, tıptı Qasymnyŋ jyrymen sauat aşqanyn aityp:
Qolyma ūstaǧanda alǧaş kıtap,
Jalyndy öleŋıŋdı oqyp edım.
Baurap eŋ köŋıldı sol kezden-aq,
Janymdy jylytyp bır otty lebıŋ… – deidı.
Osy oraida bıraz jyl būryn teledidardan belgılı ädebiettanuşy ǧalym Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ sūhbatyn tyŋdaǧan edık. Ol kısı Taşkent pedagogikalyq institutynda Tölegen Aibergenovke sabaq bergen eken. Sonda Tölegennıŋ balausa jyrlaryn oqyp, oǧan Qasymnyŋ äserın baiqaǧan. Qyzyq körıp nemese şeberlıgın ūştai tüsü üşın be, äiteuır Qasymnyŋ bır jyryn berıp, osyǧan ūqsas dünienı de jazuǧa tapsyrma berıptı. Mıne, būl oqiǧa jaŋaǧy aitylǧan sözımızdı däleldei tüsedı.
Al Jūmeken Näjımedenovtıŋ:
Dariǧa-ai, qaida kettı Qasym aǧam,
«Dünie qasıretıne jasymaǧan».
Joq endı, amal qanşa!
Ot edı ol
Men ūşqyn sol bır ottan şaşyraǧan…
Nemese:
Mezgılım az qaitpaǧan, jasymaǧan,
Al tüŋılgen kezderım basym odan.
Mazalama Puşkindı, menıŋ üşın
Jetıp jatyr özımnıŋ Qasym aǧam – degenınen Qasymǧa degen qūrmetı baiqalady.
Mūqaǧali da, Tölegen de, Jūmeken de – poeziiaǧa ötken ǧasyrdyŋ eluınşı-alpysynşy jyldary kelgen aqyndar. Öleŋ ölkesıne jetpısınşı-seksenınşı jyldary bet būrǧan qazırgı tanymal aqyndar da Qasym salǧan sürleuge tüstı. Sol aqyndardyŋ ışınde Qasymnyŋ jyryn ūstap qalǧan, onyŋ bırden-bır mūragerı retınde Serık Aqsūŋqarūlyn aituǧa bolady. Aqsūŋqarūlynyŋ qai şyǧarmasyn alsaŋyz da, odan Qasymnyŋ örşıldıgı baiqalady. Aqynnyŋ özı de mūny jasyrmai, «Qarqaraly – qara ormanym» poemasynyŋ kırıspesınde: «Men üşın Qarqaralynyŋ kiesı bölek. Şaitanköl – aqqu mekenım edı ol. «HH ǧasyrdyŋ jiyrma sätı» osy jerde düniege keldı. Qasiettı topyraǧyna emırenıp, Qasym Muzasyna tebırendım…» dese, bır jyrynda:
Öttı-au, ömır, Qasym ruhy
qamşy bop,
Özegımnen öz qolymen arşyp ot,
Arqadaǧy äruaǧym – aza jyr,
Qarqaraly – közımdegı tamşy bop… – deidı.
Säken Seifullinnıŋ jyrynan quat alǧan Ǧalym Jailybai:
Jasydyŋ da tırlıkte, jüdedıŋ de,
Bomba kettı jarylmai jüregıŋde.
Örtke tigen dauyldai öleŋıŋmen,
Qarqaraly özıŋsıŋ jyr elınde! – dep Qasym poeziiasyna bas iedı. Osy Ǧalym aqynnyŋ qūrdasy Qasymhan Begmanovtyŋ Qasymǧa arnaǧan sikl öleŋderınıŋ bırınde:
Naizaǧaily qara būlttai qūiyp ötken jauynym,
Semser tıldı, ot jürektı tynbai soqqan dauylym.
Jalǧyz qalyp jabyqqan bır osy mūŋly jyldarda,
Äruaǧy men jyry menı demep kelgen bauyrym!.. – degen joldar bar. Mıne, osy joldardan Qasymnyŋ «Babaiqorǧannyŋ balasyna» äserı anyq körınedı. Qasymhan Qasym şyqqan biıkke şyǧudy armandap:
Ölmeidı mäŋgı ruhy küştı asyldar,
Qalady olar almasqanmenen ǧasyrlar.
Maǧan da bır sät köz salyp ötsın erteŋgı,
Qazaq dep tuǧan qara köz jap-jas Qasymdar! – deidı.
Jalpy, ädebiette, sonyŋ ışınde poeziiada aldyŋǧy buyn aqyndaryna keiıngı buynnyŋ jyr arnap, syrlasu dästürı bar.
Abaimen syrlaspaǧan aqyn joq- au, sırä. Sol siiaqty qazırgı Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Qazybek İsa da kezınde Qasymmen syrlasyp, mūŋyn şaqqan. Qasymnyŋ taǧdyry auyr bolǧany, ömırınıŋ soŋǧy jyldary ǧana baspanaǧa qol jetkızgenı belgılı.
Sol kezde:
Bermeseŋ bermei-aq qoi baspanaŋdy,
Sonda da tastamaimyn astanamdy!
Öleŋnıŋ otyn jaǧyp jylytamyn,
Özımdı, äielımdı, jas balamdy… – dep ruhyn alasartpady.
Baspana zaryn Qasymnan keiın talai aqyndar tartudai-aq tartty. Būl Qazybektı de ainalyp ötpegen eken. «Qasymmen syrlasu» öleŋınde ol:
Şabyt syilap aqynnyŋ sazy köpke,
Qanat qaqty aidynnyŋ qazy kökke.
Basaiyn dep Qasymnan qalǧan ızdı,
Kelgen edı qalaǧa Qazybek te…
Asyp jürsem keldım dep astanaǧa,
Tap bolyppyn taskereŋ tas qalaǧa.
Qasqa jolyn Qasymnyŋ jalǧap kelem,
Zaryn talai tartqyzdy baspana da… – dep öz jaiynan habar beredı.
Ökınben men de bır kün ölemın dep,
Ökınem ūqsata almai kelemın dep.
Künıne jüz oilanyp, myŋ tolǧanam,
Özımmen bırge ölmesın öleŋım dep… Qasymnyŋ osylai bır jyrlaǧany da bar. Aqynnyŋ öleŋı ölmedı, onyŋ ruhy poeziia törınen mäŋgıge oryn aldy… Toqsanynşy jyldary, iaǧni Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary qazaq poeziiasyna kelgen buyn, HHI ǧasyrdyŋ aqyndary da Qasym jyryn qadırleidı, odan quattanyp, när alady.
