Jalpy tarih, onyŋ ışınde qazaq tarihy adam sapasyn jetıldırudıŋ ǧasyrlar boiy şyŋdalǧan ǧibrattarynyŋ marjandaryn qalyptastyratyn salt-sana, ädet-ǧūryp dästürlerdıŋ mädeni ruhani öremızdı aişyqtaudaǧy maŋyzynyŋ erekşe ekendıgın moiyndatady. Ruhani özegımızdıŋ basynda äl-Kindi, äl-Farabi, İbn Sina, Beruni, Horezmi, Tusi, Omar Haiam, Hafiz, Rudaki, Firdousi, Jüsıp Balasaǧūn, Ahmet Iаssaui, Nizami, Nauai, Nasimi, Şoqan, Abai syndy ūly tūlǧalardyŋ tūrǧandyǧy taǧy belgılı. Olardyŋ öz ruhani mektebı, talapty ızbasarlary bolǧandyǧy – däleldeudı qajet etpeitın aqiqat. Tūlǧalar eŋbegınıŋ jemısı bügınde ūlt danalyǧynyŋ qainar būlaǧy ekendıgı barşaǧa aian.
Adamzat qoǧamyna tän barlyq ädeptık qasietterdı – ar, ūiat, namys, qairat, meiırımdılık, qaiyrymdylyq, ıltipattylyq, keşırımdılık, qamqorlyq, adamdyq, ızettılık siiaqty ǧibrattardy – adam sapasynyŋ indikatorlaryn aşu, damytu jäne jaŋǧyrtuda mekteptıŋ maŋyzy älımsaqtan moiyndalǧan. Desek te, jaŋa zamanda osy ürdıstı qazaq balasyna orai qalyptastyrǧan körnektı aǧartuşy, jaŋaşyl pedagog, jazuşy, Ybyrai (İbrahim) Altynsarin – barşa qazaq jūrtşylyǧynyŋ maqtanyşy. Ol 1864 jyly N.İlminskiige joldaǧan hatynda: «Osy jyly qaŋtardyŋ 8-künı menıŋ köpten kütken ısım ornyna kelıp, mektep aşyldy, oǧan 14 qazaq balasy kırdı: bärı jaqsy, estı balalar… Būl balalar nebary üş aidyŋ ışınde orysşa, tatarşa jaza bıletın boldy» dep jazdy. Ybyrai aitqan mektep janynan internat aşylady. Basa nazar audararlyǧy, qazaqtyŋ tūŋǧyş aǧartuşysynyŋ bastamasymen aşylǧan bılım oşaǧynyŋ ırgesı qalanǧanyna jüz elu jyl tolypty.
1888 jyly 10 säuırde Orskıde mūǧalımder mektebı, onyŋ ūsynysymen keiın 1891 jyly Torǧaida, 1893 jyly Qostanaida, 1895 jyly Qarabūtaqta, 1896 jyly Aqtöbede janynda internaty bar qyzdar uchilişelerı ırge qalaidy. 1879 jyly Y.Altynsarinnıŋ «Qazaq hrestomatiiasy», «Qazaqtarǧa orys tılın üiretudıŋ bastauyş qūraly» atty eŋbekterı özı jasaǧan jaŋa älıpbiımen qazaq tılınde basyldy. Aǧartuşynyŋ 1884 jyly «İslam şariaty» degen eŋbegınde «Ǧylym men önerdı igerude şariattyŋ ziiany joq, ol ǧylymdy terıske şyǧarmaidy» degen joldar bar. Būl oilardyŋ özımız ömır sürıp otyrǧan HHI ǧasyrda da salmaǧy bar ekenın aitu qajet.
Parasatty ūl-qyzdarymyzǧa ata käsıbımen qatar, otyryqşylyqty igeru qajettıgın, elımızdıŋ damyǧan örkenietter qataryna köterıluın armandady. Y.Altynsarin kemsıtuşılık pen näsılşıldıktıŋ qai türıne bolsa da qarsy boldy. Adamdardy dını men senımıne qaramai qūrmetteuge, syilauǧa şaqyrdy, qazaqtyŋ baqytyn eŋbekten tabuyn qalady. Ol körnektı filosof-pedagog Komenskiidıŋ: «Qoldaǧy baryn qanaǧat ete bıletın adam – şyn baqytty adam jäne bız özımızdıŋ adal eŋbegımızben tırşılık etıp otyrmyz dep aitatyn adam – şyn baqytty adam» degen ızgılıgın quattady. Orys tılın, orys mädenietın igeruge şaqyrdy. Bır ǧajaby, atalmyş ūstanymdardyŋ Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Mäŋgılık el» ǧibratymen maqsattas, müddeles jäne baǧyttas ekendıgı ärı ūlt mentalitetınıŋ ömırşeŋdıgın aiqyndaityn ürdıs ekendıgı taŋ qaldyrady, quantady. Al «Mäŋgılık el» ūlttyq ideiasy mektep ūjymdarynyŋ oqu-tärbie jūmysynda bolaşaq ūrpaqtyŋ boiyna serpındı senım, sergek şeşım, salmaqty söz, saliqaly ıs jäne paidaly paiymdau men oi ǧibrattaryn qalyptastyru qajettıgın jükteidı. Būl – öte abyroily mındet jäne ony oryndauda tarih ǧibrattaryn este ūstau maŋyzdy.
Nūrken MYRZAHANŪLY,
Düniejüzılık Vena universitetınıŋ qūrmettı professory, «Tūran-Astana» universitetınıŋ professory, biologiia ǧylymynyŋ doktory
