Osydan ekı jyl būryn ataqty antropolog Orazaq Smaǧūlovtan sūhbat aldym, sonda ol kısı äŋgıme arasynda: «Balam, men tuǧan jyly elde alapat aştyq bastalyp, jūrt bır üzım nan ızdep, jan-jaqqa bosypty. Anam aştyqtan ölıp jatqanda bır kün qoinynda jatyppyn. Qaita körşı Reseige azyq ızdep ketken äkem der kezınde kelıp, menı ajaldan qūtqaryp qaldy. Äkem bır ǧasyrǧa juyq ömır sürıp, bertınde qaitty. Qazır jasym seksen segızge keldı, sonda da anasy bar adamǧa qyzyǧa qarap, ananyŋ jyluyn aŋsap tūramyn» dep janary jasaurap, balalyq şaǧynan syr şerttı.
Qazynaly qariianyŋ osy bır syry köpke deiın köŋılımnen ketpei jürdı, keide sol bala «anasymen bırge köz jūmǧanda ne bolar edı?» dep te oiladym. Onda qazaq ǧylymynda bır aituly tūlǧanyŋ orny üŋıreiıp tūrary anyq edı. Alaida körer jaryǧy bar balanyŋ aman qalǧany – taǧdyrdyŋ syiy deuge bolady. Sol bala keiın erjetıp, joǧary bılım alyp, ozyq oily, ziialy azamattardyŋ qataryna qosyldy. Endı bügın torqaly toqsan jasqa tolyp, tuǧan elınıŋ qūrmetıne bölenıp otyr.
Jalpy, antropologiia – adam turaly ǧylym, sondyqtan da onyŋ qatpar-qatpary köp. Ötken ǧasyrdyŋ 30-jyldary Germaniiada bilık basyna kelgen A.Gitler antropologiia ǧylymyn saiasi ūstanymyna ainaldyrdy. Būl közqaras Keŋes odaǧyna ūnamady. Sondyqtan Keŋes odaǧynyŋ basynda otyrǧan töreler antropologiia ǧylymyn damytuǧa onşa qūlyqty bolmai, ǧalymdardyŋ adamnyŋ biologiialyq, fiziologiialyq, morfologiialyq erekşelıkterın zertteuge qarsylyq körsettı. Şeteldık genetik ǧalymdardy «burjuaziianyŋ ideologtary» dep külkıge ainaldyrdy. Qysqasy, keŋes zamanynda antropologiia ǧylymyna dūrys közqaras bolmady. Sonyŋ salqyny ūzaq uaqytqa deiın saqtaldy. Bızde de sondai közqaras ornady. Qazır de erkın elımızde ol ǧylymnyŋ baǧy janyp kettı dei almaimyz. Bıraq Smaǧūlov sekıldı saŋlaq tūlǧanyŋ arqasynda otandyq antropologiianyŋ negızı qalanyp, mektebı qalyptasty.
Ǧibratty ǧalymnyŋ būl salaǧa keluı de tosynnan bastaldy, 1952 jyly Qazaq ūlttyq universitetınıŋ tarih fakultetınde oqyp jürgende Jetısu öŋırıne arheologiialyq ekspedisiiaǧa barady. «Körsem, bılsem» dep tūrǧan jalyndy jas. Ekspedisiia barysynda arheologtar qorǧannan tabylǧan būiymdardy alady da, adam süiekterın syryp qoiady. Mūnyŋ syryn jetekşıden sūrasa: «Bızde adam süiegın zertteitın maman joq» dep jauap beredı. Sodan ol süiektıŋ qūpiiasyn bıluge yntyǧady. Ekspedisiiadan oralǧannan keiın Almatydaǧy medisina institutyndaǧy «Qalypty adam anatomiiasy» degen kafedra meŋgeruşısı professor Nūryş Bökeihanovqa jolyǧyp, ol kısı de bılımdı jasty jyly qarsy alyp, erkın äŋgımege tartady. Sol jerde ol ǧalymǧa ekspedisiiaǧa barǧandaǧy körgenderın büge-şıgesıne deiın baiandap, qysqasy, «Adam süiegın zertteiın maman bolyp, sonymen ainalyssam» deidı. Osyny estıgende professor: «Apyrm-ai, jastardyŋ arasynan da antropolog bolam deitınder bar eken ǧoi» dep balaşa quanady. Söz arasynda özınıŋ jas kezınde antropolog bolam dep talpynyp, bıraq keiın osy saladaǧy ǧalymdardyŋ türmege qamalǧanyn körıp, ol oiynan ainyp, medisina salasyna ketkendıgın aitady. Cöitıp keiıpkerımız ekı jyl medisina institutynyŋ studentterımen bırge därıs tyŋdap, bılımın jetıldıredı.
Qyzyq bolǧanda, sol jyly respublikaǧa Odaqtan jergılıktı ūlt ökılderınen antropologiia salasyna maman daiyndau kerek degen qaǧaz kelıp, būl bolaşaq ǧalymǧa jol aşyp bergendei boldy. 1957 jyly KSRO ǦA Etnografiia institutynyŋ aspiranturasyna tüsu üşın Mäskeuge keledı.
Mūnda sol kezde esımderı düniejüzıne tanymal antropologtar G.Debes, V.Bunak, M.Gerasimov jūmys ıstedı. Bıraq aspiranturaǧa tüsu üşın aldymen, üş ai zoologiia institutyna baryp, maimyl süiekterın zerttep, adam men maimyl arasyndaǧy bailanysty jaqsy bılu qajet, üş ai maimyl süiekterın zertteumen ainalysady. Odan soŋ Sankt-Peterburgtegı äskeri medisinalyq akademiianyŋ antropologiialyq bölımınde Bırınşı Petr zamanynan berı saqtalǧan adam süiekterımen tanysady. Sosyn baryp qana 1958 jyly aspiranturaǧa tüsuge mümkındık aldy. Bıraq jas jıgıtke ǧylymi taqyrybyn bekıtu oŋaiǧa tüspeidı. Komissiia müşelerı: «Sızge kandidattyq taqyrypty bız beremız, Qazaqstanda materialdyq baza joq» dep kelısım bermeidı. Oǧan Qazaq ǧylym akademiiasy: «Ony oquǧa bız jıberdık, şäkırtaqyny bız töleimız. Taqyryp bızden bolady» dep qarsylyq tanytady. Ǧalymnyŋ özı de Qazaqstandaǧy adam süiekterın zerttesem deidı. Osylai ekıūdai küi keşıp jürgende Mäskeuge ıssaparmen kelgen akademiia basşysy Qanyş Sätbaevqa baryp jönın aitady.
Osy jerde keiıpkerımızdıŋ özın söiletsek:
«Qanekeŋ «Mäskeu» qonaqüiıne tüsıptı. Bölmesıne kelsem, kömekşısı «Älı kelgen joq, kütıŋız» dedı. Qys aiy. Bır kezde Qanyş aǧamyz şarşaŋqy keiıppen aiaǧyn süirete basyp, baspaldaqpen köterılıp kele jatty. Aldynan şyǧyp, sälem berdım. Amandasyp, jön-jobamdy sūrady. Ol kısıge özım jaily şamaly aityp, negızgı mäselege köştım. Elımızde antropolog-ǧalym joq ekendıgın, sondai maman bolsam dep armandap jürgenımdı, qysqasy barlyq jaǧdaidy tüsındırdım. Kandidattyq taqyrybym Qazaqstannan bolǧanyn qalar edım degende Qanekeŋ: «Ol üşın ne kerek?» dep özıme saual tastady. «Köne däuırdegı tūrǧyndardyŋ süiegı kerek. Olardy bügıngı qazaqtardyŋ süiegımen salystyryp, zertteu qajet» dedım. «Taǧy ne kerek?» dep oilanyp qaldy. «Ekspedisiiaǧa şyǧyp, iesız mūsylman zirattaryn qazyp, süiek qorlaryn jinasam deimın» dep aitqanymda, Qanekeŋ: «Onda jaqsy, ekspedisiiaǧa daiyndal, bır jetıden keiın habar beremın» dep şyǧaryp saldy. Bır jetı emes, üş künnen keiın institut direktory Sergei Tolstov şaqyryp alyp, Q.Sätbaevtyŋ atynan jazylǧan: «Sızge ekspedisiiaǧa şyǧuǧa üş aiǧa 12 myŋ rubl, bır maşina, tört jūmysşy bölındı» degen telegrammany qolyma ūstatty» dep alyp adamǧa riazaşylyǧyn bıldırdı.
Antropologtyŋ alǧaşqy ekspedisiiasy būrynǧy Semei oblysy Şūbartau öŋırınen bastalyp, keiın Qarqaraly, Baianauyl jerınde jalǧasty. Ondaǧy baiyrǧy köne qorymdardan adam süiekterın qazyp alyp, zertteu jūmystaryn jürgızdı. Bır ökınştısı, tabylǧan süiekterdı saqtaityn ortalyq nemese zertteu jürgızetın ǧylymi laborotoriia bolmaǧandyqtan olardy Sankt-Peterburgtegı Kunstkameraga ötkızdı. Keiın elımız egemendık alǧannan keiın ūltymyzdyŋ asyl perzentterı Abylai han men Äiteke bi babalarymyzǧa zertteu jürgızıp, olardyŋ antropologiialyq tūlǧasyn anyqtady.
Akademik özınıŋ sanaly ömırın qazaqtyŋ şyǧu tegı men genologiiasyna arnady. Onyŋ osy saladaǧy ūzaq jylǧy eŋbegınıŋ nätijesınde «Qazaq halqynyŋ şyǧu tegı» atty kıtaby jaryq kördı. Mūnda halqymyzdyŋ 40 ǧasyrlyq antropologiialyq tarihy ǧylymi anyqtamalarmen tolyq däleldengen. Oǧan ǧalym elımızdıŋ är öŋırındegı 12 men 60 jasqa deiıngı er men äielderdı alyp, zertteu jürgızdı. Äsırese, auyldaǧy 12-17 jas aralyǧyndaǧy ūl men qyzdardyŋ tūraqty tıs morfologiiasyn zerttedı. Öitkenı odan joǧary jastaǧynyŋ morfologiialyq erekşelıgın anyqtau qiyn. Tūraqty tıs 12 jastan 17 jasqa deiın ǧana ösedı. Sosyn adamdardyŋ qan jüiesınıŋ anyqtamasy men sausaq jäne alaqan terı bederlerınıŋ jeke qoltaŋbalary alyndy. Nätijesınde qazaqtardyŋ bassüiegı özımız bır tuǧan dep ış tartatyn qyrǧyz ben noǧailarǧa qan jaǧynan jaqyn bolǧanmen, mülde ūqsamaidy. Ūltymyzdyŋ azu tısı 4 myŋ jylda 60 paiyz özgergen, al tömengı azu tısı sol qalpynan özgermegen. Tört myŋ jylǧy süiekterdı zerttegende, qazaqtyŋ denesınde osydan 40 ǧasyr ömır sürgen köne taipalar erekşelıkterınıŋ üşten bırı saqtalǧan. Al qazırgı qazaq äielınıŋ jambas süiegı men aiaǧynyŋ ūzyndyǧy 4 myŋ jyl būryn ǧūmyr keşken äielderge öte jaqyn. Būdan şyǧatyn qorytyndy: 4 myŋ jyl ışınde qazaq jerınde syrttan eşqandai taipa kırmegen. Tek bızdıŋ arǧy tüp babalarymyz ǧana ömır sürgen. Älemde 4 myŋ jyldyq tarihy bar evrei ūlty ǧana. Olar ony teologiialyq tūjyrymmen däleldegen. Euraziia keŋıstıgınde tört myŋ jyldyq tarihy bar, jalǧyz ūlt – qazaqty Smaǧūlov ǧylymmen däleldedı.
Orazaq äke toqsanǧa kelse de, ǧylymi jūmysyn bır sät toqtatyp körgen emes, qazır ol kısı elordadaǧy Ūlttyq muzeidıŋ Fizikalyq antropologiia laboratoriiasynyŋ meŋgeruşısı. Bügıngı bılım-ǧylym qaryştaǧan kezeŋde älemde antropologiia ǧylymy da jaŋaşa örıs aldy. Tek bızde ǧana būl ǧylymǧa onşa nazar bölınbei tūr. Akademiktı osy mäsele qatty alaŋdatady. «Qazır antropologiia salasynda maman joq. Bız qyzym ekeumız ǧana qaldyq. Menıŋ jasym ūlǧaidy. Keŋes däuırınde bızdıŋ ǧylym köp teperış kördı. Sodan älı arylǧan joqpyz. Sondyqtan medisina men biologiia oqu oryndarynan kafedra aşyp, osy salaǧa qatysty mamandardy daiyndau kerek» deidı. Bıraq osyny kım eskeredı eken?!
Bız maqalanyŋ basynda aştyqtan aman qalǧan bala turaly aityp edık, sonyŋ syryn endı tüsıngendei boldyq. Alla taǧala antropolog atamyzǧa qazaqtyŋ qyryq ǧasyrlyq tarihyn jazuǧa ǧūmyr bergen sekıldı.
