Alaştyŋ sal-serisi atanǧan Aqseleu Seidimbek aǧa – bir kisilik ǧūmyryna myŋ kisilik tūǧyr ornatqan belgili qalamger, ǧalym-etnograf, qazaqtyŋ ädebieti men mädenietine eŋbegi siŋgen qairatker, birtuar tūlǧa. Osylai jalǧasyp kete beretin ataq-daŋqyna qaramastan, ol kisiniŋ qarapaiymdylyǧy men kisiligi erekşe edi. Şyǧarmaşylyǧymen syrtynan tanys aǧamyzben universitette kezdestim. Kezdesken sätten-aq, meni köpten biletin adamdai, aşyq-jarqyn söilesip, äŋgimege tartty.
– Al, qyzym, äŋgime ait, – dep bastady sözin salǧan jerden. Bastapqyda ne aitarymdy bilmei abdyrap qaldym. Degenmen, jol tauyp şyǧarma-şylyǧymen būrynnan tanys ekendigimdi, «Aqqyz» şyǧarmalar jinaǧyn oqyǧanymdy aitqanymda, aǧanyŋ jüzi nūrlanyp, maǧan rizaşylyq keiippen qarap; Ä-ä, qalai eken? – dedi.
– Ūnady, – dedim birden.
– Qaisysy ūnady?
– Ryşman, – dedim oilanbastan.
– Nesi ūnaidy?
– Sizge ūqsaidy, – deppin sasqanymnan. Sol kezde ol qarqyldap külip jiberdi.
– Atyŋ kim edi, seniŋ?
– Säruar.
– Säruar, Säruar, qatyrasyŋ aǧaŋdy, – dep, taǧy ūzaq keŋkildep külip aldy.
– Oi, aǧa, men ony oquşy kezimde oqyǧanmyn, – dedim.
Ūmytpasam, 7-synypta oqyp jürgen kezim bolar, osy «Küzeude» povesi «Jūldyz» jurnalynda jariialandy. Ol kezde äkem Aplaş «Jūldyz», «Qazaqstan äielderi», «Jalyn», «Mädeniet jäne tūrmys» sekildi respublikalyq ädebi-körkem basylymdardyŋ barlyǧyna jazylatyn. Biz otbasynda jeti bala edik. Eresek üş-törteuimizdi äkem ärbir jurnalǧa ie etip qoiatyn. İe bolǧanda, biz onyŋ jyrtylyp qalmauyn, joǧalyp ketpeuin baqylaitynbyz. Men «Jūldyz» jurnalynyŋ «qojaiynymyn». Sondyqtan ondaǧy şyqqan qyzyqty şyǧarmalardy men birinşi oqi-tynmyn.
Emis-emis balalyq şaqta oqyǧan dünielerimdi eske tüsirip otyrmyn. Kitap mazmūny kino lentasyndai birde üzilip, birde tizilip köz aldymnan ötip jatyr. Al, keiipkerler düniesi qaida, oqiǧalary qandai, sasqalaq-taǧanym sonşa, betim qyzaryp ketti bilem, aǧa äri qarai qazbalamady. Äŋgime äuenin basqa jaqqa būryp äketti.
– Sol jazǧan azdy-köpti dünielerimizdi keler ūrpaq oqyp, bilip jatsa, bizge odan artyq ne kerek, – dep tolqi söilep otyrdy.
Balalyq şaqta oqyǧan «Saryarqanyŋ saumal iisti sary ala japyraqty küzi edi», – dep bastalatyn «Aqqyz» atty povester men äŋgimeler jinaǧy bügin üstelimniŋ üstinde jatyr. Aǧa turaly estelik jazarda qaita qarap otyrsam, «Küzeude» povesindegi tabiǧat körinisi, jazuşy sipattaǧan qoŋyr küzdiŋ keskin-kelbeti, myŋ qūbylyp, birde tynyp, birde eleusiz ǧana boi terbeitin qoŋyr salqyn lebi esken uaqyttyŋ körinisi, qys aldynda soŋǧy ret däuren küiin bir şertui arqyly öziniŋ ǧūmyr boiy tartyp kelgen «Däuren-ai» küiiniŋ qaǧysyn keltirip, dombyra tiegin döp basyp tūrǧandai keiip tanytatyny anyq. Būdan jazuşy aǧanyŋ şyǧarma keiipkerleri men şytyrman oqiǧalardy saumal iisti, salqyn jeldi, saiyn daladan izdeitinin sezdim. Tuǧan jerdiŋ topyraǧy men auasynyŋ iisin ala-böten sezip, qasietin däriptegen jannyŋ osy Saryarqanyŋ saumal qymyzy turaly aitqan bir äŋgimesi esimde qalypty.
«Bizdiŋ Jaŋaarqada bir azamattyŋ üiinde (atyn ūmytyp qaldym) qysy-jazy saumal qymyz üzilmeidi. Bir küni qys kezinde qonaq bolyp, üiine tüssek, bieni bügin sauyp otyrǧandai, saumal qymyzdy sapyryp-sapyryp aldymyzǧa alyp keldi. İisi būrqyraǧan qasietti susynnyŋ därui boidy eriksiz baurap, qūmarta tüstik. Bie bailap otyr eken dep oiladym. Bie bailap otyrsyŋ ba, – degen sūraǧyma üi iesi ünsiz ǧana jymiyspen jauap bergendei boldy. Bir uaqytta: «Oi, Aqa, siz de aitady ekensiz-au! Qys işinde qaidaǧy bie sauǧan? Jazǧy qymyz ǧoi» demesi bar ma? Taŋ qaldym. Sonda qalai? Qymyzdy qalai saqtaǧan, saumal küiinde degen oi keldi. Būl saualǧa sūratpai-aq iesi özi jauap berdi. Söitsek, jaŋaǧy azamat kädimgi şampan şynylaryn jäşiktep jinap alady eken de, saumal qymyzdy toltyra qūiyp tyǧynyn būrap qoia beredi eken. Qymyz qūiylǧan uaqytta işinde aua qalmasa, syrttan aua barmasa, qasietti susyn sol küiinde saqtalatyndyǧyn aitty» dep taŋdana äŋgimelep berdi.
Sol köpti körgen qariialardyŋ közindei, artyna tastap ketken sözindei bolǧan, özi de qazaqy qalypty tuǧan dalasynyŋ kökorai şalǧyny, kök maisa jeri, saumal iisi arqyly keudesine syidyra bilgen, keŋ iyqty, kerbez aǧamyzdyŋ ortamyzdan ketip qalatynyn sol kezde sezdik pe. «Endi bizge äŋgimeleriŋmen äŋgimelesu ǧana qaldy. Tirşilikte baǧaŋa jetip, janyŋdy tüsinip, syryŋdy ūǧa almasaq, keş, aǧa!» – degim keledi.
Säruar QAMAEVA,
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetiniŋ dosenti
