Qazaq halqy qaşan da asty joǧary baǧalap, qadirlegen. Sondyqtan, qazaqtar adam qajettilikteriniŋ işinde taǧamdy joǧary qoiǧan. «Astan ülken emessiŋ», «As – adamnyŋ arqauy» degen sekildi eskertpe sözder, maqal- mätelder – osynyŋ däleli.
«Ūlys küni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar» dep köjeni meilinşe köp qylyp jasaidy. «Jaqsy tamaq qalǧanşa, jaman qaryn jarylsyn» dep toia işu ǧūrpy saqtalǧan. Osy jäne özge de el işinde saqtalǧan salt-dästürimiz turasynda belgili etnograf-jazuşy Zeinep Ahmetova apaimen az-kem tildesken edik.
– Zeinep apa, soŋǧy kezderi ūlttyq salt-dästür taqyrybyna «jan bitirip» jürsiz. Ūlystyŋ Ūly küni sanalatyn Nauryz toiy jaiynda ne aitasyz?
– «Ülkennen – ülgi, aǧadan – önege, atadan – aqyl» deidi köneler sözi. Meniŋ de azdy-köpti aityp jürgenderim – aq saqaldy atalar men aq şaşty äjelerden estigenderim men közben körip, kökeige tüigenderim. Qalai desek te, qazirgi büldirşinderge qaraǧanda, bizdiŋ balalyq şaǧymyz, tärbie alǧan ortamyz basqaşalau boldy. Öz basym basqa ūlt aralaspaǧan tükpirdegi taza qazaq auylynda östim. Ol kezde tumysynan kökirek közi aşyq aqylgöi atalar men ädep-inabattyŋ kenindei tekti äjeler köp sekildi edi. Halqymyzdyŋ talai salt-dästür, ädet-ǧūryptary ükisi qisaimai, kündelikti tirşilikte tabiǧi türde öz jönimen ötip jatatyn. Būl künde özimnen keiingi jasy kişi jas ūrpaqqa aldymda ötip ketken şejire qariialardyŋ ülgi-önegesin, tirşilik tūjyrymdaryn, dünietanymyn aita jürudi özime mindet sanaimyn. Erte kezde qazaqtar jyldyŋ basyn kökek aiynan bastaǧan. Kökek – köktemniŋ alǧaşqy aiy bolǧandyqtan, şarua küittegen köşpendi el būl aidy asyǧa kütken. «Kökek keldi, köktem keldi, kökek kelseŋ köpten ber, köpten berseŋ köpke bar» deitin tilek sol kezderden qalǧan. Al Nauryz – kökek aiynda bas-talatyn bükilhalyqtyq ūly merekeniŋ aty. Jaqsy sözdi jarym yrysqa balaityn yrymşyl halqymyz kökek deitin qūstyŋ ūşqalaq, jeŋiltektigin ūnatpai, aidyŋ atyn meiram atymen atap ketken. Nauryz sözi – parsy tilinde «nav» – jaŋa, «ruz» – kün, iaǧni «jaŋa kün» degen söz. Nauryz merekesin, jyl basy saltanatyn düniejüziniŋ birqatar elderi: Ündistan, İran, Auǧanstan, Kavkaz, Orta Aziia halyqtary mereke retinde toilaidy. Är halyqtyŋ özine tän tanym-nanymy, salt-dästüri bolǧandyqtan, Nau-ryzdy qarsy alyp toilaudyŋ öz ülgileri men qaǧidalary qalyptasqan. Sol sekildi, bizdiŋ qazaq halqynyŋ da basqaǧa ūqsamaityn sūlu salty, jarasymdy jön-joralǧysy bar. Ärbir jyldy haiuan atymen ataitynyn kez kelgen qazaq biledi.
– Nauryz merekesinde oryndalatyn salt-dästürler jaiynda aityp ötseŋiz?
– Eldiŋ ardaqtap asyǧa kütetin jyl merekesi, şarua toiy, tabiǧat meiramy osy Nauryz bolǧandyqtan, būl künge är otbasy qystan bastap daiyndyq jasaǧan. Qysqy soǧymnyŋ qadirli müşelerinen (şeke, jambas, jilik, qazy) ädeii arnap sür saqtaidy. «Nauryzda aşamyn» dep äjeler qaryndaǧy maiyn, jent, qūrt, irimşik sekildi taǧamdaryn aldyn ala ünemdep, qamdanyp jüredi. Ismer analar men apalardyŋ jön körsetuimen qyz-kelinşekter oiu oiyp, keste tigip, şaşaq tüiip, qūraq qūrap, tüskiiz, alaşa, syrmaq, tösek japqyş sekildi üi būiymdaryn jasaidy. Otbasyna kem degende osyndai birer zat qosuǧa tyrysady. Qyzdar äkesine, aǧalaryna arnap taqiia tigip, betoramal kesteleidi. Ūl balalar aǧaştan ojau, qasyq, tostaǧan, saptaiaq, tegene sekildi ärkim öziniŋ qolynan kelgenin jasap, üige qajet dünieniŋ tolyǧuyna septigin tigizetin bolǧan. Qyz-kelinşekter öz qoldarynan şyqqan sändi būiymdaryn Nauryz küni üi işine jainatyp ilip tastaidy.
– Ilkide däl osy merekedegi dastarhan dämine qalai män beriluşi edi?
– Merekede ärbir üi kezekpen Nauryzköje jasaidy. Būǧan su men tūzdan basqa jeti türli däm salynady äri «tek myna däm salynuy kerek» dep şekteu qoimaǧan. Ärkim qolyndaǧy bar azyq-tüligine qaraidy. Tek mindetti türde däm sany – jeteu bolǧan. Söitip, nauryz küni qazandar köjege tolady. Auyl aqsaqaldary bastaǧan kisiler köje salǧan üilerge kezegimen kirip, qonaq bolady. Ädette äielder men balalar ydys ala jüredi. Öitkeni, üidegi kelmei qalǧandardyŋ sybaǧasyn berip, jiberip otyratyn bolǧan. Osylaişa är üiden qūiyp äkelgen köjeni öz üiiniŋ qazanynda qalǧan köjege qosqan. Būl däm –tūzymyz aralasyp, yntymaq-birligimiz nyǧaisyn, köje sekildi midai aralasyp, köjedei dämdi qatynasta bolaiyq, birimizdiŋ yrysymyz birimizge jūǧysty bolsyn degen ülken ūǧymdy bildiredi. Aita ketetin bir närse, köjeni ydysqa toltyryp qūiady, būl – «jaŋa kelgen jyldan nesibesi ortaimasyn» degendik. Äri sol qūiylǧan köjeni tauysyp işu kerek, äitpese yrzyǧy kem bolady deidi. Nauryzda qariialar özderi rūqsat etip, jinalǧan topty bölmese, öz betinşe eşkim būra tartyp, bölek ketip sybaǧa jep, köje işuge barmaidy. Būl yntymaq pen birlikti būzady dep yrymdaidy.
– Büginde qalai? Elimizde būl mereke öz därejesinde toilanyp jür me?
– Ökinişke qarai, kez kelgen närseni ūrandatyp isteuge üirengendikten bolar, tynys-tirşiligimizde jiksiz jymdasyp, tabiǧi türde ötui kerek aiqyn dästürlerdiŋ özin nauqanǧa ainaldyryp jiberetinimiz bar. Nauryz merekesiniŋ negizgi män-maǧynasy būl künde auytyŋqyrap, u-şumen köşege şyǧyp ketti. Josparmen, nūsqaumen ötkizuge daǧdylanyp bara jatqandaimyz. Tipti bäseke-jarysqa «kerek» adamdardy kütip jiberuge, közine tüsip qaluǧa arnap kiiz üiler tigilip, şaşylyp-tögilip jatqandardy körgende, ökinip-aq qalasyŋ. Nege deseŋiz, sol tigilgen üilerge qarapaiym qariialar bas sūǧa almaidy. Otbasynda Nauryzǧa qatysty eş daiyndyq jasamai-aq, Nauryzköje dämin eşkimge tatyrmai-aq, köşeden qydyryp kelip, «Nauryz ötkizdik» deitinder tolyp jatyr. Jaŋa kündi, jyldyŋ basyn, äri-beriden soŋ qazaq halqynyŋ maŋdaiyndaǧy jalǧyz ūlttyq merekesin ardaqtap, ūrpaǧymyzdyŋ sanasyna siŋiru – är ata-ananyŋ paryzy. Tütin tütetip otyrǧan är şaŋyraq aq niet, taza jürekpen, meiirimmen, ülken senimmen Ūlys künin, eŋ aldymen, öz otynyŋ basynda qarsy aludy dästürge ainaldyrulary kerek. Jer älem, Tabiǧat-ana jaŋaryp jatqanda bükpesiz tilegen tilek qabyl bolady. Baryna da, joǧyna da täube degen ynsapty, sabyrly adamnyŋ joly aşylady.Ūlys küni qaltqysyz jasaǧan qaiyrymnyŋ sauaby zor, şarapaty mol. Qūdaiǧa şükir, köp jyl közimizden tasa bolǧan qasietti merekemizben qauyşqaly beri jaŋa dästürler de qosylyp keledi. Ata-babadan qalǧan jaqsyny bügingi jaŋamen ūştastyryp jalǧastyrsaq, qazaq deitin halyqtyŋ mereii üstem, qonar tūǧyry biik bolary sözsiz.
Äzirlegen Güljan RAHMAN
