(Jalǧasy. Basy gazetimizdiŋ №30, nauryzdyŋ 15-i küngi sanynda)
Ürkerdiŋ batuy. Keide mūny «ürkerdiŋ jerge tüsui» deidi. Mausym aiynyŋ basynda ürker mülde körinbei ketedi. «Ürkerdiŋ batuy» dep osyny aitady. Sodan keiin 40 kün şilde bastalady. «Ürker jerge tüspei jer qyzbaidy» degen söz osydan qalǧan. Şildeniŋ aptap ystyǧynan keiin sarşada tuatyn Ürker bir-eki kündik jürip ötken jaŋbyrymen tynysty bir keŋitip tastap otyrǧan, mūny el Ürker tolǧaǧy dep ataidy.
Qyryq kün şilde. Mausym, şilde aiynda 40 künge sozylatyn ystyq bastalady. Osy aptapty künderge orai halyq arasynda «qyryq kün şilde» dep atalatyn halyqtyq küntizbelik atau paida bolǧan.
Ürkerdiŋ tolǧaǧy. Osylai atalatyn mal-janǧa jaily kezeŋ şilde aiynyŋ orta kezinde bastalady. Būl kezde ürker tuady, jer qūrǧap, şöp buyny qatyp, sarǧaia bastaidy.
Tarazynyŋ tuuy. Tamyz aiynyŋ ortasynda aua raiy salqyn tartyp, qoiu būlt paida bolady. Alǧaşqy küz nysany biline bastaidy. «Tarazy tusa – taŋ suyr» degen mätel osyndaidan şyqqan.
Mizam şuaq. Qyrküiek aiynyŋ ekinşi onkündiginde salqyn bastalady. Jaŋbyr jauady, tünde şöp basyna şyq tüsedi. Osy kezderde kündizgi şuaqty künder de bolady. Dalada ūzynnan-ūzaq mizamdar şūbatylady. Mūndai jyly mezgilderdi mizam şuaq dep ataidy.
Sümbileniŋ tuuy. «Sümbile tusa – su suyr» degen halyq qaǧidasy bar. Iаǧni qyrküiektiŋ soŋǧy onkündiginde küz keledi. Jauyn bastalady.
Sümbileniŋ suy jürdi. Tamyz aiynda Sümbileniŋ suy jürmek, sondyqtan da Sümbileniŋ suy jürip pe eken? – dep sūraǧan qazaq. Sümbile jaŋbyry bolyp ötken jerdiŋ ködesiniŋ tübi kök, malǧa ot bolady dep, jylqyny qysta sol jerge tebindetken.
Qazannyŋ qara dauyly. Qazan aiynyŋ işinde kün suytyp, qar aralas jaŋbyr bolady. Qazannyŋ jeli qaqqan aşy şöpterdi osy amaldan keiin qoi, tüie maldary jep aşylaidy. Mäşhür Jüsiptiŋ aituynşa, «Eskişe üşinşi qazanda qūmyrsqa jer astyna ketedi».
Qazannyŋ qaǧuy. Qazan aiynda kişi qazan, ülken qazan atalatyn amaldar bar. Būl eki amaldyŋ da ūzaqtyǧy on künnen arasyna eki apta salyp, kezektesip keledi. Qarttarymyz būl amaldardyŋ kirui men şyǧuyn eski sanat (iulian) küntizbegi boiynşa esepteitin. Kişi qazanda jel tūryp, kün azdap suytyp, jaŋbyr jauady. Tūşy şöpterdiŋ boiauy oŋyp quraidy. Al aşyly şöpter: şaǧyr, soraŋ, qara jusan, alabota, t.b. pisedi, tūşidy. Qazaq būl qūbylysty «şöpti qazannyŋ qaǧuy» deidi. Joǧaryda atalǧan aşyly şöpterdi «qazan qaqpai mal jemeidi. Sondyqtan da mal ösiretin el būl şöpterdi «qazan qaqpai» şappaidy. Sebebi, qazan qaqpai şabylǧan aşyly şöp maldyŋ işine tiedi, as bolmaidy. Al ülken qazanda qar aralas jaŋbyr jauady, qatty ūşyrma jel bolady. Ösimdik atauly tügelge derlik quraidy, iaǧni köktemde boi alyp ösken ösimdik atauly qaraotqa, boiynda näri joq öli şöpke ainalady. Baiyrǧy kezdi qazaqtar ülken qazan amaly jaqyndaǧanda-aq käri, aqsaq-toqsaq maldardy öriske jibermei, auyl maŋyna ūstaidy jäne olardyŋ işinen qazan asyn soia da bastaidy.
Qaraşanyŋ qaituy. Qaraşa aiynda qūs oŋtüstikke qaita bastaidy. Būl kezde alǧaşqy qar tüsedi. Kün suidy. Qaraşanyŋ jiyrma besi – qys toqsanynyŋ basy, Ürkerdiŋ batqan küni bolady. Qaraqūiryq ūiyǧady: adal aŋnyŋ aldy (Mäşhür Jüsip).
Bozqyraudyŋ amaly. Qazan aiynyŋ 20-21-leri şamasynda kün raiy salqyndai bastaidy. Būl qūbylys «bozqyrau» dep te atalǧan. Būl suyqta alǧaş ret kökti üsik şalyp, su betine qaimaq mūz tūrady. Osy aidyŋ 20-25-i şamasyndaǧy qardyŋ körinuin «ūşqyn» dep ataǧan. Qys ūzaqqa sozylatyn jyldary qaraşanyŋ 4-5-inde qar tüsip, jatyp qalady. Osy aidyŋ 17-19-y şamasynda qai jyly bolmasyn jylymyq bolyp, keide jaŋbyr jauatynyn esepşiler küni būryn el qūlaǧyna salyp otyrǧan.
Qyrbastyŋ qyzyly. Qazaqstannyŋ soltüstiginde qys erte bastalady. Jeltoqsannyŋ basynda bolatyn alǧaşqy aiazdy jūrt «qyrbastyŋ qyzyly» dep ataidy. Būl kezderde qatty aiazdy suyqtar bolady.
Tekebūrqyldaq. Jeltoqsannyŋ soŋǧy onkündiginde qazaq dalasynda qatty boran soǧady. Däl osy kezde kiik tekesi matalady, iaǧni ūrǧaşy kiikterdi qaşyrady. Jäne būl eki-üş kün işinde aiaqtalady. Mamyr aiynyŋ aiaǧynda kiikterdiŋ laqtauy 2-3 künnen ärige sozylmauy da osydan.
Künniŋ talasuy. Halyqtyŋ aituynda «kün boiy köterdi» deitin uaqyt qaŋtardyŋ alǧaşqy künine säikes keledi. Būl kezde aua raiy özgeredi. Qar jauady nemese syrǧyma jüredi.
Qys şildesi. Qaŋtardyŋ soŋǧy künderinde qys küşine enedi. «Tipu dese, tükirik jerge tüspeitin saqyldaǧan sary aiazdar» bastalady. Mūny qazaqtar qys şildesi dep ataidy.
Böri syrǧaq. Aqpan aiynyŋ qysy da aqyryp keledi. «At qūlaǧy körin-beitin borandar» osy ailarda küş salady. Ai aiaǧyndaǧy qarly syrǧaq pen qatty borandy künderde qasqyrdyŋ arlany men qanşyǧy jūptasady. Syrǧaq dep būrşaqtan kişi mūzdy qar tüiirşikterin aitady. Köpti körgen köneközder būl amaldyŋ «böri syrǧaq» dep ataluy da osydan şyqqanyn aityp otyratyn.
Aqpan-daqpan. Aqpan-daqpan amaly ötkennen keiingi qūt aiyndaǧy aua raiyn tüske deiin kiiz, tüsten keiin müiiz dep te ataidy. Iаǧni künniŋ közi şuaqtalyp, aşyq künderi tüs qaita jipsilendenip tūratyn jaiyn surettegeni.
Būǧan qosa tabiǧat qūbylystary men aua raiyn baqylauda halyqtyŋ özindik täjiribeleri men boljamdarynan terminderi men ornymen aitylǧan qaǧidalary da – nazar audararlyq is. Mysaly, jaz ailarynda aitylatyn sözder men söz tirkesteri: jaimaşuaq, ystyq, qapyryq, qainap tūr, küiip tūr, aspan ainalyp jerge tüskendei, mi qainatatyn ystyq. Köktem ailarynda aitylatyn sözder men söz tirkesteri: şuaq, mai toŋǧysyz, şybynsyz jaz.
Qys ailarynda üskirik, bet qaratpas aiaz, «tipu» dese tükirik jerge tüspes suyq sözderi aitylady. Qystyŋ borandy künderi aq tütek, at qūlaǧy körinbeitin boran, syrǧyma, jaiau borasyn, aq baital ala qanşyq dep atap, būrqasyn dauyldy sätterdi tanytady. Küzdegi suyq «qara suyq» jazǧytūrǧy jeldi «samal jel», köktemgi jyly jeldi «altyn kürek», kün şyǧyp tūrǧan kezdegi sirkiregen jauyndy «soqyr jaŋbyr», jaumaityn būltty «qysyr būlt», nauryz aiyndaǧy ūzarǧan kündi «ūzynsary» dep aitatyn halyqtyŋ ädemi teŋeuleri de bar. Qazaq esepşisi aqiqat dünieden, tabiǧi ortadan ärtürli aqparat alady, ony öŋdeidi, öziniŋ is-äreketinde, qyzmetinde ony qoldanady, damytady. Baiyrǧy zaman esepşisi jer betindegi tabiǧat qūbylystarynyŋ aldymen qaitalanyp otyratyn erekşelikterine (sikldik sipatyna) erekşe nazar audarǧan: kün suytady, jer betin qar basady, kün jylidy, qar eridi, kök şyǧady, jerdiŋ oty pisedi, şöp basy tolady, şöp sarǧaiady, jerdiŋ oty ketedi, kün suytady, qar tüsedi. Būl qūbylys qaitalanyp otyrady. Är qūbylystyŋ öz mezgili bolady. Keibir halyqtardyŋ baiyrǧy mädeni ömirinde būl tabiǧi qūbylystar aspan älemindegi «qozǧalystarmen bailanystyra qarastyrylmady», tek jer betindegi özgeristermen ǧana şekteldi. Al baiyrǧy qazaq esepşileri osy qaitalama qūbylystardy mezgilge bölip, onyŋ qaitalamalyq sipatyn aspan deneleriniŋ qozǧalysymen bailanystyryp otyrady. Olardy qataŋ tabiǧattyŋ özi osyǧan itermeledi. Tabiǧattaǧy standartty emes, tosyn jaǧdaidan şyǧudyŋ jolyn jer betindegi siklden (köktem – jaz – küz – qys) emes, aidyŋ özgerisi men jūldyzdardyŋ qozǧalysynan izdedi. Söitip, küntizbe jüiesiniŋ alǧyşarttaryn jasady.
Äbutälip ORYNǦAZY,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
