Qyrküiektıŋ 14-ı künı tünde Saud Arabiiasynyŋ älemde öndırıs kölemı jaǧynan ekınşı oryn alatyn mūnai infraqūrylymyna äueden soqqy berıldı. Sol kezde 10 ūşqyşsyz ūşu apparatynyŋ Saudi Aramco memlekettık mūnai kompaniiasynyŋ Hurais mūnai kenışı men Abaik ken ornyndaǧy bastapqy mūnai tazartu käsıpornyna şabuyl jasalǧany baiandaldy. Artynşa mūny Iemendegı köterılısşı husitterdıŋ «Ansar Alla» ūiymy öz moinyna aldy. Bıraq AQŞ būǧan qaramastan, şabuyldy ūiymdastyrǧan İran dep otyr. Al Tegeran mūny bırden joqqa şyǧardy.
İrannyŋ drondar şabuylyna qatysy baryn Saudiia Arabiiasynyŋ syrtqy ıster ministrlıgı özınşe däleldegen boldy. Onyŋ Iemendegı koalisiiasynyŋ ökılı, ofiser Turki äl-Maliki 18 qyrküiekte ūşqyşsyz ūşaqtar synyqtary olardyŋ Iemennen emes, İrannan ūşyp şyqqanyn aiǧaqtaitynyn baiandady. Bolǧan oqiǧanyŋ saldarynan Saudiia mūnai öndıruın ekı esege azaityp aldy, būl mūnai baǧasynyŋ kürt köterılıp ketuıne aparyp soqtyrdy.
Däl sol künı AQŞ prezidentı Donald Tramp özınıŋ qarjy ministrıne İranǧa qarsy sanksiiany küşeite tüsudı tapsyryp, onyŋ oryndaluy üşın 48 saǧat uaqyt mūrsat berdı. Jalpy, AQŞ pen İran arasyndaǧy şielenıs Tegerannyŋ biylǧy jazda iadrolyq kelısım şarttaryn oryndaudan bas tartyp, Parsy şyǧanaǧyna bırneşe mūnai tankerın aparyp qoiǧanynan keiın būrynǧydan da küşeiıp ketken edı. Myna oqiǧa bır jaǧy onsyz da ılık ızdep otyrǧan Vaşingtonnyŋ qoltyǧyna dem bürkıgen siiaqty.
Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ökılderımen AQŞ prezidentı osy äreketı üşın İrannyŋ 15 nysanyna soqqy beruge özınıŋ daiyn ekenın, bıraq būǧan äzır asyqpaitynyn mälımdedı. Mūny ol jurnalisterdıŋ sūraqtaryna jauap beru kezınde aitty. «Eŋ oŋaiy – sızder (jurnalister) osy jerde otyrǧanda menıŋ «jıgıtter, qane, bastaŋdar» deuım, – dedı Donald Tramp. – Būl İran üşın öte jaman kün bolar edı… Eŋ oŋaiy, menıŋ endıgı qolymnan keletını – «Qane, İrannyŋ 15 ülken nysanyn ūryp tüsırıŋder» deu. Men mūny jasai alamyn, bızde bärı daiyn tūr. Bıraq men mūny äzır jasaǧym kelıp otyrǧan joq». «Men mūny bır minuttyŋ ışınde, tura osy jerde jasai alar edım, al ol sızderge keŋeitıp tūryp jazatyn ülken oqiǧa bolyp şyǧady, – dedı ol sosyn. – Bız soǧysqa eşqaşan däl qazırgıdei daiyn bolǧan emespız».
Tramptyŋ aituynşa, İranǧa soqqy beruge asyqpau AQŞ-tyŋ äskeri quatynyŋ älsızdıgın emes, kerısınşe küştılıgın körsetedı. Sondyqtan mūnyŋ bır aptadan keiın, ne ekı, üş aptadan keiın jasaluy äbden mümkın.
Ekı künnen keiın prezident pärmenınıŋ merzımı bıtken boida qarjy vedomstvosy qarsy qatqyl şaralardyŋ bırınşı bölıgı – İran «Melli bankıne», iaǧni ūlttyq bankıne sanksiia salynǧanyn jariialady. «Būl – İranǧa būryn-soŋdy salynǧan sanksiialardyŋ ışındegı deŋgeiı jaǧynan eŋ joǧarysy» dep mälımdedı Tramp 20 qyrküiekte jurnalistermen ötken baspasöz mäslihatynda.
İrannyŋ ūlttyq bankı – 1927 jyly negızın qalaǧan jäne memleket baqylauynda tūrǧan asa ırı qarjy instituty. Onyŋ aktivterı 2016 jyly, iadrolyq kelısım jasalǧasyn bır jyldan keiın $80 mlrd somasyna jettı. Bank küllı islam älemı men Taiau Şyǧystaǧy ırı qarjy ortalyǧy bolyp tabylady. Al onyŋ sanksiia tızımıne kıruı dollarmen operasiia jürgızudegı mümkındıgıne şekteu salyp, Europa elderımen operasiia jasasyp tūrudy qiyndatady.
Bır aita ketetın jait, 2008 jyly da İran ūlttyq bankıne sanksiia jasalǧan. Negızı, ol kezdegı şaranyŋ dümpuı qazırgıden äldeqaida küştı edı. Būlai bolatyny, ol BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesı deŋgeiınde qabyldandy. Būǧan İrannyŋ iadrolyq baǧdarlamaǧa demeuşılık jasaǧany üşın qara tızımge kıruı sebep boldy. Atap aitqanda, 2007-2008 jyldary Soltüstık Koreianyŋ Phenian raketa baǧdarlamasyna tıkelei qoldau körsetetın bankterı men kompaniialaryn qarjylandyrdy degen aiyp taǧyldy. Bıraq BŪŪ 2015 jyly Jalpyǧa ortaq ıs-äreket kelısımı şeŋberınde būl şekteulerdıŋ bärın alyp tastady. Al būdan bır jyl būryn AQŞ İran islam respublikasyna qarsy alǧaşqy sanksiialar paketın engızgen kezde banktıŋ basqaruşy direktory Mohammed Reza Hosseinzade atalmyş şaranyŋ mekeme ıs-äreketıne eşqandai äserı joq ekenın, Melli Bank bölımşelerınıŋ būrynǧysynşa jūmys jasai beretının mälımdegen edı.
Qazır Resei Taiau Şyǧys institutynyŋ professory, sarapşy Sergei Balmasov AQŞ-tyŋ būl örekpuı onyŋ tek bedelın tüsıre tüsetının aityp otyr. «Tramp öte qiyn jaǧdaida qalyp otyr, – deidı ol. – Bır jaǧynan, Saudiianyŋ mūnai kenışterıne jasalǧan şabuylǧa jauap qaitaruy kerek, bıraq oǧan Kongress rūqsat bermeidı. Ekınşı jaǧynan, olai etpese, Saudiia qauıpsızdıgın moinyna alǧan onyŋ bedelınen tük qalmaidy. Būǧan qosa, Amerikanyŋ äue-qorǧanys küşterı jüiesı İran dorandarynyŋ şabuylyna tosqauyl qoia almai qaldy. Osynyŋ özı Ştattardyŋ imidjdık deŋgeiıne qatty soqqy bolyp tidı».
Sarapşy «dron oqiǧasynyŋ» AQŞ üşın öte bır qolaisyz kezde oryn alǧanyn tılge tiek etedı: Tramp sonyŋ aldynda ǧana özınıŋ ūlttyq qauıpsızdık jönındegı keŋesşısı, eldegı «İrannyŋ basty dūşpany» Djon Boltondy otstavkaǧa jıberıp, İran prezidentı Hasan Rouhanimen kelıssöz jürgızıluı yqtimaldylyǧyn arttyrǧan, al Europa elderı iadrolyq kelısımdı saqtauy üşın Tegeranǧa $15 mlrd kölemınde qarjy audaryp qoiǧan. Söitıp, bärınıŋ tıgısın jatqyzyp kelıp qalǧanda, mūnai kenışterı qūrylymdaryna kütpegen jerden mynadai şabuyl jasalyp otyr.
Tramp osylai ekı ottyŋ ortasynda qaldy. Endı onda şynynda bır ǧana jol qalǧan siiaqty. Sondyqtan Vaşington qazırgı künderı İranǧa qarsy äskeri operasiia ūiymdastyru jaiyn jan-jaqty talqylap jatyr. Şyǧystanuşy Roland Bidjamovtyŋ aituynşa, Qūrama Ştattar eŋ aldymen İrannyŋ iadrolyq önerkäsıbı – Fordodaǧy uran baiytu zauytyn, «Buşer» AES-ın nysanaǧa alatyn bolady. Degenmen, sarapşylardyŋ köpşılıgı AQŞ tızımderı qatary qalai köbeitıp jatqanyna qaramastan, Pentagonnyŋ İranǧa soqqy beruge batyldyǧy jetpeitının aityp jatyr. Osy aralyqta Donald Tramptyŋ Taiau Şyǧysqa qosymşa äsker jıberetını de estılıp qaldy. Ol mūny Saud Arabiiasynyŋ sūranysyna säikes jasap jatqanǧa ūqsaidy.
Rasul AITQOJA
