Auǧanstannyŋ tarihta qandai el bolǧany jönınde közıqaraqty oqyrman basqa da aqparat közderınen körıp-bılıp otyr dep oilaimyn. Sondyqtan būl jerde auǧannyŋ tarihyna arnauly toqtalmai, eŋ bastysy, «Taliban kım? Auǧannyŋ ahualy endı qalai özgermek? Qazaqstanǧa qandai äser etuı mümkın?» degen taqyryp töŋıregınde söz qozǧap köreiık.
Taliban puştun tılınde «oquşy, şäkırt» degen maǧynany bıldıredı. Tälıpter saiasi ūiym retınde osydan 27 jyl būryn, iaǧni 1994 jyly molla Mūhammed Omardyŋ basşylyǧynda qūrylǧan şaǧyn ūiym bolǧan. Bır jyldan keiın Auǧanǧa talasqan alpauyt imperiialardyŋ jäne islamdyq radikaldy ūiymdardyŋ qoldauymen äskeri qūraldy ūiym retınde tarih sahnasyna şyqty. Talibannyŋ negızgı közqarasy – islam dınınıŋ şarttary boiynşa basqarylatyn, bai-kedeisız, ūry-qarysyz, jemqorlyq bolmaityn täuelsız Auǧanstan qūru. Tälıpterdıŋ ūstanymyndaǧy islam dınındegı şariǧattyŋ zaŋdary boiynşa memleket basqaruyn esepke almaǧanda, qalǧan ūstanymdary qūddy kommunistık ideiadan aumaidy. Talibannyŋ qol astyna janqiiar 80 myŋ äskerdı ūstap tūruy, sonymen bırge neşe million halyqtyŋ qoldauyna ie boluy, olardyŋ Auǧandaǧy köp halyqtyŋ köŋılıne maidai jaǧatyn saiasi ūranynyŋ boluynda.
Auǧanstan bır jarym ǧasyrdan berı syrtqy küşterdıŋ şabuylyna ūşyrap, sıŋırı şyqqan kedei elge ainaldy. Halqynyŋ köp sany kedeişılıkte ömır süredı. Sondyqtan halyqtyŋ bar armany – basqynşylardan, teŋsızdıkten qūtylyp, beibıt ömır süru. «Taliban» – tura osy köŋıl küidıŋ nüktesın däl basqan küştı ideologiialyq ūiym. Sondyqtan ol – soŋǧy 20 jyl barysynda qanşa soqqy alsa da, küiremegen berık saiasi ūiym. Ony berık saiasi ūiym deitınımız, taliban alpauyt imperiialardyŋ qoldauyndaǧy, bır emes, ekı bilıktı zorlyqty küşpen qūlatty. Mūndai nätije tek ışkı qūrylymy berık saiasi küştıŋ ǧana qolynan keletın şarua. «Taliban» alǧaş 1994 jyly Kandagarda Mūhammed Omardyŋ basşylyǧynda qūrylǧannan keiın tez arada küşeiıp, 1995 jyly sol kezdegı auǧannyŋ keŋesşıl bilıgın audaryp tastap, op-oŋai bilıkke keldı. Sodan keiın ol özınıŋ saiasi ūstanymyn jüzege asyru üşın islam dınınıŋ şarttary men puştun ūltynyŋ dästürımen ömır süruge tyrysty. Bıraq būl äreketı soŋynda olardyŋ auǧan bilıgınen ketuıne sebep boldy. Olardyŋ bilıkten ketuınıŋ basty sebebı, bırınşıden, talibannyŋ «Allaǧa serık qospaimyz» dep neşe myŋ jyldyq tarihy bar buddanyŋ eskertkışterın qiratyp, adamzatqa ortaq mädeni mūrany büldıruınen bastau alyp, bükılälemdık qauymdastyqtyŋ narazylyǧyn qozǧasa, ekınşıden, kezınde özın qoldap-quattaǧan islam ekstremistık ūiymy – «äl-Kaidamen» qoian-qoltyq jūmys ıstedı. Sonyŋ saldarynan 2001 jyly AQŞ-ta 11 qyrküiek oqiǧasy tuyndady. Talibandar ekstremistık ūiym – «äl-Kaidamen» basşysy Usama ben Ladendı Amerikaǧa ūstap beruden bas tartty. Sonymen, AQŞ qaruly küşpen «talibannyŋ» kül-talqanyn şyǧaryp, elde jaŋa auǧan bilıgın ornatty. Osylaişa AQŞ qazırge deiın, iaǧni 20 jyl boiy auǧan ökımetınıŋ otymen kırıp, külımen şyǧyp, demokratiialyq elge ainaldyruǧa tyrysyp baqty. Ökınışke qarai, «süirep salǧan tazy tülkı almaidy» degendei, AQŞ-tyŋ tärbielegen 300 myŋ äskerı Kabuldy 30 kün qorǧap tūruǧa jaramady. Būǧan bükıl älem aŋ-taŋ qaldy. Būl nenı bıldıredı? Būl, bırınşıden, taliban bız aityp jürgen jai ǧana terroristık ūiym emes, onyŋ berık ideologiialyq ūstanymy bar. Ekınşıden, AQŞ-tyŋ qoldauyndaǧy ükımettıŋ ideologiiasynyŋ joǧynan, tek daiyn asqa tık qasyq bolatyn jemqor ükımet bolǧanyn bıldıredı. Al endı onyŋ endıgı qadamy ne bolmaq? Onyŋ bız siiaqty alpys türlı aǧym aralasqan zaiyrly memleketterge qandai äserı bolady? Osy jaǧyn da taldap köreiık.
«Talibannyŋ» Auǧanstanda teŋdesı joq saiasi küş ekendıgıne AQŞ, Qytai jäne Resei siiaqty alpauyt imperiialardyŋ äldeqaşan közı jettı. Onyŋ aiǧaǧy 20 jylda ekı trillion dollaryn suşa şaşyp, auǧandy demokratiialy el etem degen AQŞ-tyŋ eŋ soŋynda talibanǧa «Auǧan ükımetımen bırlesken ükımet qūryŋdar, bız äskerımızdı şegındıremız» dep uäde beruı bolsa, Qytai men Reseidıŋ äldeneşe ret «Taliban» basşylarymen jasyryn kezdeskenın esepke almaǧanda, būryn özderı «terrorist» dep tanyǧan ūiymnyŋ basşylarymen Syrtqy ıster ministrı deŋgeiınde diplomatiialyq aşyq kezdesu ötkızdı. Mıne, būl älemdegı üş alpauyttyŋ «talibannyŋ» Auǧanstandaǧy üstemdıgın erte me, keş pe, aşyq moiyndaǧandyǧynan derek beredı. Ol tek uaqyttyŋ ǧana enşısınde. Kezekte būl alpauyttardyŋ tek «Talibanmen» tıze qosyp ärı qarai jūmys ısteuı ǧana qaldy. Sol üşın bylaiǧy jerde «talibannyŋ» Auǧanstandaǧy zaŋdy bilıgın basqa elder de moiyndaityn bolady. Būl «Taliban» bilıgınıŋ Auǧanda tolyqtai ornauyna negız bolady. Sondyqtan köp elder taiauda «Taliban» qozǧalysyn «ekstremistık ūiym» tızımınen şyǧaratyny sözsız.
«Taliban» Kabuldy alǧannan keiın mälımdeme jasap, auǧan bilıgın resmi qolǧa alǧanyn, ışten de, syrttan da jau ızdemeitının, äielderdıŋ qūqyǧy şariǧattyŋ zaŋdary boiynşa saqtalatyndyǧyn mälımdedı. Iаǧni endı jamandyq ıstemeimız, jaqsy el bolamyz degen syŋai baiqatty. Bıraq būl «talibannyŋ» öz bilıgın tolyq ornyqtyryp, älemdık qauymdastyqtyŋ özınıŋ zaŋdylyǧyn moiyndatuǧa tyrysqan közboiauşylyq körınısı ǧana. «Taliban» Auǧandy beibıtşılıkke alyp bara almaidy. Onyŋ tömendegıdei sebepterı bar:
Bırınşı, taliban bilıgınıŋ bilıkke jetu ūrany men bilık jürgızu ūstanymynda qaişylyq bar. Sondyqtan onyŋ müldem jüzege aspaityn kommunistık ūranmen bırdei «sütten aq, sudan taza» virtualdy, islami qūndylyq jaratudy maqsat etedı. Bylaişa aitqanda, tälıpterdıŋ uädesı müldem oryndalmaidy. Būl el ışınde älı de saqtalyp otyrǧan qaruly toptar men taliban bilıgıne qarsy jaŋa qaruly toptardyŋ qarsylyǧyn tudyrady. Osydan el ışınde saiasi tūraqsyzdyq tuyndaidy.
Ekınşı, talibandardyŋ ūstany älemdegı geosaiasi oiynşylardyŋ oiyn tärtıbı men örkeniettı elderdıŋ adamzat örkenietı jäne jahandanu ürdısıne kereǧar. Sondyqtan erte me, keş pe, örkeniettı elder men taliban bilıgı arasynda ölıspei berıspeitın qaişylyq tuyndaidy. Mūndaida Auǧanstan qaitadan soǧys oşaǧyna ainaluy bek mümkın.
Üşınşı, talibannyŋ bilıktı qaruly küşpen tartyp aluy – aty zatyna sai islamdyq radikaldy töŋkerıstıŋ jeŋısı. Būl töŋkerıstıŋ jeŋıske jetuı basqa elderdegı «töŋkerıs jasasam» dep armandap jürgen radikaldy toptardyŋ jelıgın qozdyrady. Sonymen, būl radikaldy toptar talibandardyŋ kömegımen keibır elderde jaŋa «töŋkerıs» ūiymdastyruy mümkın. Bıraq būl ört ainalyp kelıp tälıpterdıŋ özın şarpidy.
Törtınşı, taliban bilıgı älemdegı alpauyttardyŋ älemdık geosaiasi tūrǧydan öz müddesın jüzege asyratyn qūralǧa ainalady. Onyŋ sebebı – Auǧanstannyŋ ekonomikalyq küizelısı men onyŋ geostrategiialyq orny. Taliban bilıgı halyqaralyq qauymdastyqtyŋ moiyndauyna qol jetkızu üşın öz mümkındıgınen tolyq paidalanady. Sonymen qatar ekonomikalyq tyǧyryqtan şyǧu üşın alpauyttarmen qoian-qoltyq jūmys jürgızuge tyrysady. Būl bırtındep Auǧandy qaitadan alpauyttardyŋ aşyq nemese jasyryn küres alaŋyna ainaldyrady. Soŋynda alpauyttar taliban bilıgın ışınen ırıtıp, bırneşe topqa bölıp, aqyry Auǧanda jaŋa dürbeleŋ bastalyp ketuı yqtimal.
Besınşı, auǧan qaitadan esırtkınıŋ otanyna ainaluy mümkın. «Taliban» qozǧalysy Auǧan astanasy Kabuldy basyp alǧannan keiın Vaşington Auǧanstan ükımetınıŋ milliardtaǧan dollar aktivterın būǧattap, qarjy jıberudı toqtatty. AQŞ-tyŋ būl aqşany «Taliban» ükımetıne berudıŋ şarty talibannyŋ Auǧannyŋ zaŋdy bileuşısı boluy şart. Al taliban Auǧannyŋ zaŋdy bileuşısı boluy üşın AQŞ pen taliban arasyndaǧy kelısım tolyqtai jüzege asuy qajet. Euroodaq ta mälımdeme jasap, taliban Auǧannyŋ zaŋdy bilıgı bolmai tūryp elge berıletın kömek qarajatty uaqytşa toqtata tūratyndyǧyn mälımdedı. Auǧanstannyŋ jyl saiynǧy 5 milliard dollarlyq qarjysynyŋ jartysynan köbı şeteldık kömek esebınen keledı. Düniejüzılık bank basqaratyn Auǧanstandy qalpyna keltıru trast qory jylyna şamamen 3 mlrd dollar. HVQ (Halyqaralyq valiuta qory) mälımetınşe, şeteldık kömektıŋ būl türı Auǧan ekonomikasyn odan ärı küiretpeuge kömektesedı.
Al talibannyŋ AQŞ-tyŋ alǧa qoiǧan kelısımşartyn tolyqtai oryndauynyŋ mümkındıgı az. Taliban ükımetı kelısımdı oryndamasa, onda eşqandai halyqaralyq gumanitarlyq kömekke ie bola almaidy. Mūndaida taliban būl aqşanyŋ ornyn toltyru üşın esırtkı satyp, jyl saiyn jüzdegen milliard dollar aqşa tabatyn köleŋkelı ükımetın ıske qosady. Iаǧni taliban būrynǧy taz kepeşın qaita kietın bolady.
Qysqasy, talibannyŋ bilıkke keluı jaqyn mezgılde Auǧanstanda uaqyttyq tynyştyq ornatqanmen, onyŋ instinktısı Ortalyq Aziiada ūzaq uaqyt tynyştyq ornauyna mümkındık bermeidı. Sonymen bırge Ortalyq Aziia jäne Oŋtüstık Aziia elderınde esırtkı saudasy qaita örşidı dep boljauǧa bolady. Sol üşın elımız talibannyŋ Auǧanstan bilıgıne qaita keluıne bailanysty, eŋ aldymen, el ışındegı ideologiia mäselesın qaita qarau qajet. Ärtürlı dıni aǧymdardyŋ äreketın qataŋ baqylauǧa alyp, elımızdıŋ ūlttyq qauıpsızdıgıne qater töndıretın uaǧyzşylardyŋ jat nietıne jol bermeu kerek. QMDB-nyŋ (Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy) ornyn dūrys säulelendırıp, qazaqtyŋ dästürlı dıni ūstanymyn jastardyŋ boiyna sıŋıruı tiıs. Sosyn kez kelgen laŋkestık şabuyldarǧa qarsy tūra alatyn patriot, zamanaui äskeri küş-quat qalyptastyru kerek. Sonda ǧana elımızdı Auǧan töŋkerısınıŋ kerı äserınen senımdı qorǧai alamyz.
Erbosyn NŪRMŪHANŪLY, sarapşy
