Älemdık jaǧdai uşyǧyp barady. Şyǧys Europanyŋ şyrqyn ketırgen Resei – Ukraina soǧysy ūzaqqa sozylatyny baiqalsa, Taiau Şyǧystaǧy şielenıstıŋ de tez arada şeşıletın türı joq. Onyŋ üstıne AQŞ-tyŋ iemendık huseitterge soqqy beruı, İrannyŋ İrak, Siriia aumaǧyndaǧy AQŞ nysandaryna şabuyl jasauy onsyz da oq-därı iısı müŋkıgen Taiau şyǧystyŋ jaǧdaiyn tıptı kürdelendırıp jıberdı.
İran men AQŞ arasy qalai bolady?
İran qaruly küşterı 15 qaŋtardaǧy tünde İraktyŋ Erbil qalasy men Siriia aumaǧyndaǧy bırneşe nysanyn soqqynyŋ astyna aldy. Keibır derekterde Erbildegı AQŞ-tyŋ elşılıgı jäne äskeri bazasyna da soqqy jasalǧany aityluda. Bıraq Vaşington būl aqparatty joqqa şyǧaryp, «İrannyŋ zymyran soqqylary naqty nysanaǧa timedı, şabuylda AQŞ-tyŋ eşqandai nysanyna zaqym kelgen joq» dep mälımdedı. Soŋǧy derekterge qaraǧanda İran tarapy kürd jasaqtarynyŋ ştabyna soqqy jasap, şabuyldan Empire jäne Falcon Group kompaniialarynyŋ basşysy, kürd azamaty Peşrav Dzeii köz jūmǧany mälım boldy. Dzeii İzrail arnaiy küşterımen jäne İraktaǧy kürd jasaqtarymen tyǧyz bailanysta bolǧan degen küdık bar.
İrannyŋ būl soqqysyna AQŞ-tyŋ qandai äreketke baratyny belgısız. Al İran İslam Respublikasynyŋ Syrtqy ıster ministrı Husein Amir bolsa: «KSİR-dıŋ İrak pen Siriia jerlerındegı AQŞ nysandaryna soqqysy – eldıŋ egemendıgın qorǧau maqsatynda jasaldy» dep mälımdedı.
İzrail men HAMAS arasyndaǧy qaqtyǧys bastalǧaly AQŞ pen İran arasyndaǧy teketıres te küşeidı. İzrail küşterı Gaza aumaǧyna basyp kırgennen keiın AQŞ-tyŋ ekı bırdei ūşaq tasityn alyp kemesın Jerorta teŋızıne jıberuı de İranǧa ses körsetu deidı mamandar. Degenmen İran soǧysqa tıkelei aralaspaǧanmen, HAMAS-ty, husitterdı, livandyq Hezbolla ūiymyn qoldaityny beseneden belgılı. Jaqynda İrannyŋ joǧarǧy kösemı Aiatolla Hamenei husitterge «AQŞ kemelerıne şabuyldy toqtatpaŋdar» dep aşyq ündeu de jasady.
Sondai-aq İran 16 qaŋtar künı Päkıstan aumaǧyna da soqqy jasap, Beludjistan aimaǧyndaǧy sunnitterden qūralǧan, İran bilıgıne qarsy top- «Jeiş-äl-Adl» ūiymynyŋ nysanyn joidy.
AQŞ nege husitterge soqqy berdı?
İzrail armiiasy Gaza sektorynda qan-qasap qyrǧyn jasap jatqan kezde İrak, Siriia elderındegı qaruly toptar İzrail men AQŞ-qa ses körsetıp, palestina mūsylmandary üşın kek alamyz dep dauryqty. Al iemendık husitter bolsa, Qyzyl teŋız arqyly İzraildı betke alǧan kemelerge şabuyl jasai bastady. Saldarynan kemeler Ümıt müiısın ainalyp ötuge mäjbür boldy, tasymal aqysy kürt qymbattady. Sonymen, AQŞ bastaǧan arnauly koloniia qūrylyp, husitterge soqqy beru bastaldy. Endeşe, husitter kımder?
Husitter – İran qoldap otyrǧan Taiau Şyǧystaǧy «qarsylyq şegı» dep atalatyn İzrail men Batysqa qarsy üş alianstyŋ
(HAMAS, Hezbolla jäne husitter) bırı. «Amerikaǧa ölım, İzrailge ölım, evreilerge qarǧys jäne islamǧa jeŋıs» deitın maqsat ūstanatyn olar İzrail men AQŞ-ty basty jauy sanaidy.
Jūrttyŋ köbı husitter Iemen elınıŋ zaŋdy qaruly jasaǧy dep oilaidy, al şyn mänınde husitter Iemennıŋ soltüstıgın jäne bırneşe ırı qalany ǧana öz baqylauynda ūstap otyr. Al halyqaralyq qauymdastyq moiyndaǧan Iemen bilıgı Adena qalasyna ornalasqan. Husitter 1990 jyldary qūrylǧan «Ansar Allah» (Qūdaidyŋ partizandary) negızınde qūrylǧan qaruly ūiym. 2004 jyly soǧysta oqqa ūşqan basşylary Huseidı mäŋgı este saqtau üşın ūiymnyŋ aty husitter bolyp özgerdı de, sodan berı älemge «husit qarulylary» degen atpen tanymal bolyp keledı.
2003 jyly prezident Saleh Saud Arabiiasynyŋ qoldauymen husitterdı joimaq bolǧan edı, bıraq husitter ekeuıne de tötep berıp, kerısınşe Iemennıŋ bıraz aumaǧyn baqylauyna alyp ülgerdı. Sondai-aq Iemen äskerıne qarsy ūlttyq partizan soǧysyn jürgızıp, 2014 jyly Iemen astanasy Sana qalasyn basyp aldy. Keiın BŪŪ bastaǧan beibıt kelıssözder nätije berıp, Iemende jaǧdai säl tynyştaldy. Saud Arabiiasy da qaqtyǧystan şyǧu üşın husittermen kelıssöz jürgıze bastaǧan edı. Endı, mıne, husitterdıŋ Qyzyl teŋızge şabuyly jaǧdaidy qaita uşyqtyryp jıberdı.
İranǧa arqa süiegen husitter kemelerdı drondarmen, zymyrandarmen atqylaudy qaraşa aiynda bastady. Osylaişa, olar palestinalyqtar men Hamasqa qoldau bıldırıp jatyr. Jäne de husitter būl şabuyldardy İzrail Gazany bombalaudy toqtatqanşa jalǧastyra beretının eskertıp otyr. 12 qaŋtarǧa qaraǧan tünı AQŞ pen Britaniia äskerlerı Qyzyl teŋızde kemelerdı şabuyldap jatqan husitterdıŋ Iemendegı pozisiialaryna äueden de, teŋızden de soqqy berse, 13 qaŋtar künı Sana qalasynyŋ soltüstıgıne şabuyl jasap, husitterdıŋ bırneşe nysanyn joidy. AQŞ prezidentı Djo Baiden husitterdı «terroristık ūiym» dep atap, Qyzyl teŋızge şabuyldy toqtatpasa, Pentagon da şabuyldy jalǧastyratynyn mälımdedı. Köp ūzamai husitter Qyzyl teŋızdegı AQŞ-tyŋ Laboon kemesıne ekı zymyran atty. Zymyrandy joiǧyş ūşaq äuede qaǧyp tüsırdı. Degenmen, älem elderı «AQŞ bastaǧan elderdıŋ husitterge şabuyl jasauy öŋırlık jaǧdaidy odan ärı uşyqtyryp jıbere me» dep alaŋdaidy.
Kürmeuı köp Palestina mäselesı
Palestinada qandy qyrǧyn jürıp jatqanyna 3 aidan asty. İzraildıŋ soqqysynan 24300 adam qaza tapty, mūnyŋ 10600-ı – bala, 7200-ı – äiel. 60 myŋnan astam adam jaralandy. İzrail Soltüstık Gazany jermen-jeksen etıp, endı Gazanyŋ oŋtüstıgınde ūrys qimyldaryn jürgızıp jatyr. 16 qaŋtar künı İzrail qorǧanys ministrlıgı «Gazanyŋ soltüstıgındegı ūrys qimyldary aiaqtaluǧa jaqyn, İzrail armiiasy juyqta Egipet pen Gaza şekarasyn baqylauǧa alady» dep mälımdedı. Būǧan deiın İzrail Egipetke Filadelfiia dälızın baqylauǧa alu üşın äskeri operasiiany bastau jospary turaly habarlaǧan. Alaida Egipet oǧan qarsylyq bıldırgen edı. Bıraq soǧan qaramastan İzrail premer-ministrı Netaniahu «Bız Egipet şekarasyna deiıngı aimaqty baqylauǧa almaiynşa, soǧysty toqtatpaimyz. Äitpese HAMAS joiylmaidy, Gaza sektory qarusyzdandyrylmaidy jäne oŋtüstıktegı saŋylau arqyly eksklavqa odan da köp qaru keletın bolady. Sondyqtan būl mäselenı jauyp tastauymyz qajet» dep mälımdedı.
Qazır İzrail Gazanyŋ soltüstık bölıgındegı äskeri mındetterın tolyq aiaqtaǧan 36-diviziianyŋ äskeri bölımşelerın şyǧara bastady. Al HAMAS 36-diviziianyŋ şyǧaryluyn «şyǧynynyŋ köp boluymen bailanysty» dep mälımdedı. İzrail Qorǧanys ministrı 16 qaŋtar künı «Gazanyŋ soltüstıgındegı operasiiany tolyq aiaqtadyq» dedı. Alaida sol künı HAMAS İzraildıŋ oŋtüstık aimaǧyna zymyranmen şabuyl jasady. Bırneşe zymyran aşyq alaŋdar men ǧimarattarǧa tüsken. Demek, İzrail HAMAS-tyŋ közın qūrtyp, Gaza aumaǧyn tynyştandyruǧa talpynǧanymen, İran men Livannyŋ qoldauyndaǧy HAMAS küşterı partizandyq soǧysqa auysyp, İzraildı äbden tityqtatatyn türı bar.
Palestina aumaǧynda beibıtşılık ornatudyŋ alǧy şarty – Palestina memleketın qūru. Būl mäsele qazır de aitylyp jatyr. Alaida oǧan İzrail tübegeilı qarsy. Al Palestina elı qūrylmasa, qantögıs te toqtamaidy.
Ukraina tyǧyryqqa tıreldı me?
Taiau şyǧystaǧy jaǧdaidyŋ kürdelenuı Ukrainanyŋ soryna ainaldy. Öitkenı HAMAS-İzrail soǧysy bastalǧaly Ukrainanyŋ eŋ ırı quatty qoldauşysy bolǧan AQŞ bastaǧan elderdıŋ nazary Taiau şyǧysqa audy da, Ukrainaǧa berıletın kömek te, qoldau da azaidy. Baiden kongresten sūraǧan 106 milliard dollardan älı habar joq. Euroodaq ta 50 milliard euro kömek beru mäselesın älı şeşe almai otyr. Al Ukrainanyŋ soǧysqa qajettı qaru-jaraǧy azaiyp, şabuyldan qaita qorǧanysqa ötuge mäjbür.
Jaqynda Kievke kelgen Ūlybritaniia premerı Sunak Ukrainaǧa 2,9 mlrd euro äskeri kömek beretının jariialady. Oǧan äue qorǧanys jüielerı, zymyrandar, barlau jäne soqqy jasau drondary, snariadtar, brondy tehnika kırmek. «Bız Ukrainaǧa tarihta būryn-soŋdy bolmaǧan kölemde drondar beremız. Olar: barlauşy drondar, soqqy jasauşy drondar men teŋız drondary» dep mälımdedı Sunak.
Qazırgı uaqytta Ukraina – Resei küşterı Ukrainanyŋ şyǧysynda qiian-keskı soǧys jürgızıp jatqanymen, ekı tarap ta alǧa jylji almai otyr. Degenmen, Resei äue şabuyly jaǧynan älı de üstem orynda tūr. Jyl basynan berı ärtürlı zymyrandarmen, ūşqyşsyz ūşaqtarmen Ukraina aumaǧyn tolassyz atqylauda. Al Ukraina olardyŋ bärın tolyq qaǧyp tüsıre almai jatyr. Ukraina da ūşqyşsyz ūşaqtardy ıske qosyp, Reseidıŋ Ukrainamen şekaralas jäne şekaradan äjeptäuır alys aumaqtaryna kün saiyn dron şabuylyn jasauda. 16 qaŋtar künı Ukraina Reseidıŋ Voronejıne dron joryǧyn jasap, onda tötenşe jaǧdai rejimı engızılgenı – sonyŋ dälelı.
Osy aptanyŋ basynda Ukraina qaruly küşterı Azov teŋızınıŋ maŋynda Reseidıŋ A-50 jäne İl-22 ūşaqtaryna şabuyl jasap, A-50 ūşaǧy teŋızge qūlap, İl-22 ūşaǧy zaqymdanǧan küiı Resei baqylauyndaǧy äuejaidyŋ bırıne qonǧan. Ile-şala Ukraina qaruly küşterınıŋ bas qolbasşysy Zalujnyi «Ukraina Qaruly küşterı Reseidıŋ A-50 deitın alys qaşyqtyqtyq radiolokasiialyq keşenı men İl-22 äue basqaru punktınıŋ közın joidy» dep mälımdedı. Sarapşylar mūny «Reseidıŋ aviasiiasy üşın qaraly kün» dep atady. A-50 – keŋestık kezeŋde jasalǧan ūşaq. Ūşaq alys qaşyqtyqqa barlau jürgızıp, qarsy şabuyl sätınde eskertu beru funksiiasyn atqarady. Resmi derekter Reseide atalmyş ūşaqtyŋ onǧa jetpeitın danasy qalǧanyn aitady. Ūşaq qūny – 250-330 mln dollar arasynda. AQŞ-tyŋ Military Watch Magazine basylymy A-50 ūşaqtary äuede bır mezette 300 nysandy anyqtap, aqparatty bır sätte 40 joiǧyş ūşaqqa jıbere alatynyn jazdy.
Qysqasy, soǧysyp jatqan ekı jaqtyŋ da şyǧyny az emes. Kımnıŋ jeŋerı de belgısız. Degenmen, kärı sıŋır Resei soǧys uaqytyn sozu arqyly közdegen müddesıne jete me degen qauıp küştı. Al Ukraina SIM-ı Dmitrii Kuleba bolsa: «Eger bızdıŋ qaru-jaraǧymyz tausylsa, qolymyzǧa kürek alsaq ta, soǧysamyz. Sebebı mäsele – bızdıŋ memleketımız bar bola ma, joq bola ma degende» dep mälımdedı.
Aitpaqşy, jaqynda BILD basylymy Resei men NATO arasynda 2025 jyly qaruly qaqtyǧys bolatyny jaily boljam jasap, ssenariidı büge-şügesıne deiın jazyp şyqty. Däl osyndai ssenariidı BILD Ukraina soǧysy bolatyn sätte de jazǧan edı. Keiın ol şyndyqqa ainaldy.
