Jaqynda jaryq körgen, betıne qazaqy töbet pen tazynyŋ suretı salynǧan ūlttyq aqşamyz – teŋgenı jūrt jyly qabyldap jatyr. Bırer ai būryn el Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev qazaqtyŋ tanymal änşısı Dimaş Qūdaibergenge appaq tazy syilaǧan edı. Endeşe «it – jetı qazynanyŋ bırı» dep bıletın qazaq ūǧymynda tazy men töbettıŋ orny qandai degen mäselenı sanaǧa salyp, salmaqtap köreiık.
Keŋes Odaǧynyŋ bır ortalyqtan bileu saiasaty kezınde qazaq elınıŋ ūlttyq qūndylyqtarynyŋ köbıne aty-zatymen qosa joiylyp ketu qaupı töngen edı. Onyŋ arasynda tazy men töbet tūqymy da bar. Būl turaly halyq aqyny Mūhamed İsabekov bylai dep jyrlaǧan edı:
Töbet pen tazyǧa
basqa it teŋ kele me?
Tasbaqa bauyrym,
kiıktei jele me?
San ǧasyr qazaqtyŋ
ainymas serıgı,
Halqymnyŋ törıne
qaita kele me?
«Ettıŋ bärı qazy bolmas, ittıŋ bärı tazy bolmas» dep tüiındegen qazaq ittı jetı qazynanyŋ bırıne balaǧan. Al it tarihyna ensek, adam balasy tas däuırınen bastap ittı qolǧa üiretudı bastaǧan nemese 13-15 myŋ jyl būryn. Būǧan tau-tastaǧy salynǧan suret – petroglifter kuä. Belgılı ǧalym Ch.Darvin itter turaly bylai degen: «itter – adamnyŋ metodikalyq sūryptauy, budandastyru, tamaqtandyru jäne jasandy jaǧdaida baǧyp qarau äserınen aitarlyqtai sapaly türde özgeruı. Adamnyŋ äserınen itter öte aqyldy üi january boluymen qatar, olarǧa şyn berılgen ainymas kömekşıge de ainaldy». Aita ketu kerek, aqyldy itter aş bolsa da böten adamnyŋ bergen tamaǧyn jemeidı jäne iesıne ölgenşe adal qyzmet etedı. İt jyly tuǧan adamdar köbınese memleketke adal qyzmet atqaryp, jemqorlyq jolyna tüspeidı eken. İtterdıŋ iesıne adaldyǧy turaly talai aŋyz-äŋgıme men körkem film şyqqan. Şetelderde qojaiynyna adaldyǧyn tanytqan itterge eskertkış te qoiylǧan. Älemde it tūqymynyŋ 100 türı bar eken. İtter 2500 iıstıŋ türın ajyrata alady. Dybys terbelısın qūlaq estu müşesı arqyly jiılıgı 90 kGs dybysty ajyrata alady, al adamnyŋ estu apparaty – 20/60 kGs-ǧa deiın.
Tazylar – it tūqymdary ışındegı aŋşylyqqa ǧana beiım erekşe tūqym, ol qaraǧa, malǧa, adamǧa ürmeidı. Suyqqa şydamsyz, qysta üide ūstaidy. Basqa itterge qaraǧanda tazylar özıne ūqypty, taza. Taza tektı tazylar qūlaǧynyŋ ūzyndyǧy 12-14 sm-ge deiın jetedı
Tazy – süiek bıtımı näzık, siraqtary ūzyn, jünı tyqyr, aŋ alatyn jüirık it tūqymy. Tazynyŋ syny attyŋ syny siiaqty öte kürdelı, ol tazynyŋ tūqymyna, türıne, mekendegen jerıne, jaǧrapiialyq ortasynyŋ erekşelıgıne bailanysty bolady. Jüirık tazylardy synaǧanda mynau jylanbas, tülkı tūmsyq, qasqyr şeke eken nemese terıs azu, saǧaqty eken, jarǧaq qūlaq jalyqpastyŋ özı eken, salqy tös keudesı, şyntaǧy qabyrǧadan jeke tūr eken. Süiekterı buyndy, jūmyr keŋ qabyrǧa, qysqa bel, şoqpar san, arty maimaq, jündı aiaq, jūmyr taban dep baǧa berıp otyrǧan. Tazylar taza qandylyǧymen erekşelenedı. Qyrandyǧy jaǧynan – qūmai, qūmai tazy; taza qandylyǧy men tügı jaǧynan – qūny, qūny tazy; şatalyǧyna qarai düregei, düregei tazy dep atalady. Jün, tügıne qarai qūny, tyqyr, sabalaq, jarǧaq qūlaq, düregei tüktı dep jıkteidı. Keskın-kelbetı, süiek bıtımı jaǧynan tauly, adyr, jon, ormandy öŋırlerde şäpetı şaǧyrlau süiektılerı kezıgedı.
Tazylar – it tūqymdary ışındegı aŋşylyqqa ǧana beiım erekşe tūqym, ol qaraǧa, malǧa, adamǧa ürmeidı. Suyqqa şydamsyz, qysta üide ūstaidy. Basqa itterge qaraǧanda tazylar özıne ūqypty, taza. Taza tektı tazylar qūlaǧynyŋ ūzyndyǧy 12-14 sm-ge deiın jetedı.
Ūşqyr tazylar saǧatyna 80 şaqyrym jyldamdyqqa jügıre alady, būl qabylannyŋ jyldamdyǧyna teŋ. Tazy mınezı juas, ädette, aşu şaqyrmaityn baisaldy, al eger de aşu şaqyrsa, aianbaityn jyrtqyş. Derekterge qaraǧanda, 1938 jyly qazaq elınde 4200 taza tektı tazy bolǧan.
Al töbet – köşpendı ömır tarihynyŋ qūndy jädıgerı. Qazaq ūltynyŋ otyryqşy mädenietı tūsynda joǧalyp ketu qaupı töndı. Ol – qiyrdy şalǧan öte qyraǧy küzetşı jäne köşpendı eldıŋ basty bailyǧy. Būl itterdıŋ tarihy 4 myŋ jyldan asady. XII ǧasyrda saiahatşy Marko Polo qazaq jerı turaly jazbalarynda töbet it turaly: «qazaqtarǧa taiynşadai biık kesek denelı itter – taǧy aŋdy aulauda, küzette jäne auyr jūmystarda adamdarǧa tamaşa serık» dep jazady. Qazaqstanda taza qandy töbettı tabu myŋnan bırı ǧana kezıgedı. Töbet itterdıŋ tūqymy Moŋǧoliiada tūratyn qandastarymyzda saqtalǧan.
Qazaqy töbetterdıŋ ortaşa tūrqy 70-80 sm-ge deiın bolady, salmaǧy – 50-70 kelı. Jünınıŋ ūzyndyǧy 10 sm-ge deiın jetedı. Suyqqa tözımdı, toŋbaidy. Töbet itter iesıne öte adal, aqyldy jäne jürektı, batyl bolady. Töbet degen atau «töbe it» degen ataudan qalyptasqan boluy da yqtimal. Sebebı būl itter qoranyŋ töbesıne nemese biıkteu döŋge şyǧyp jatuǧa äues
Qazaqy töbetterdıŋ ortaşa tūrqy 70-80 sm-ge deiın bolady, salmaǧy – 50-70 kelı. Jünınıŋ ūzyndyǧy 10 sm-ge deiın jetedı. Suyqqa tözımdı, toŋbaidy. Töbet itter iesıne öte adal, aqyldy jäne jürektı, batyl bolady. Töbet degen atau «töbe it» degen ataudan qalyptasqan boluy da yqtimal. Sebebı būl itter qoranyŋ töbesıne nemese biıkteu döŋge şyǧyp jatuǧa äues.
Töbet it turaly, köşpendı eldıŋ malyn it-qūstan aman saqtauda jäne adaldyq pen erlıkterı jaily talai aŋyz, äŋgıme bar. Qazırgı Jaŋa Qazaqstan arqasynda joǧaludyŋ aldynda tūrǧan ūlttyq qūndylyqtarymyz qaita qazaǧymyzǧa qaityp keluıne jaǧdai jasalyp jatyr. Endıgı mındet osy ūltymyzdyŋ qazynasy – tazy men töbettı bükıl dünie jüzıne äigılı etıp, özınıŋ tiıstı ornyn aluǧa atsalysuǧa jaǧdai tuyp otyr. Būl – öte auqymdy jūmys, atalǧan itterge seleksiia jūmysyn jürgızıp, ūlt genofondyn qalyptastyruǧa Ükımet arnauly qarajat bölıp otyr. Būl auqymdy ıske käsıbi bılımı bar jastar aianbai atsalysqany dūrys.
İgılık ÄMIRǦALİN,
Astana qalasy
