Menıŋ keiıpkerım – sirek kezdesetın mamandyq iesı. Ärı därıger, ärı pedagog, ärı psiholog deuge bolady. Sebebı, bılıktı logoped bolu üşın üş bırdei ılımdı qatar igeruı qajet eken. Bälkım, mümkın emes dersız. Alaida, joǧary sanatty logoped Saian Tūrysbekovanyŋ jankeştı eŋbegıne qarap, mūnyŋ bärı mümkın jäne öte qajet ekenıne közıŋız jetedı.
Saian Kärımtaiqyzy bırneşe jyldan berı Respublikalyq balalardy oŋaltu ortalyǧy men qalalyq tüzeu mekemesınde bala tılın baptap, qos jūmysty da qatar atqaryp jürgen jan.
– Logopediia – salystyrmaly türde alǧanda jaŋadan damyp kele jatqan ǧylym salasy. Būryndary bala tılın därıgerler tüzese, bügınde būl mındettı logoped-pedagogtar atqaratyn boldy. Säbidıŋ söileu jüiesındegı kemıstıktı tüzep, tıl ūstartuda keşendı ädısterdı qoldanamyz. Logopediialyq uqalau, kriouqalau (mūz ben emdık şöpterdıŋ ystyq tūnbasy), türlı qūrylǧylarmen uqalau, Su Djok terapiiasy – innovasiialyq tehnologiialarǧa jatady. Emdık fizkultura jäne logoritmika, fizioterapiia emdeu ädısın tolyqtyra tüsedı, – deidı Saian Kärımtaiqyzy. Bala tılın baptaudyŋ dästürlı türlerı bar. Tıldıŋ, qos ūrttyŋ, erınnıŋ qimyldaryn damytyp, dūrys tynys aluǧa üiretıp, qajet bolsa, balany tıl ūşymen ürleuge de jattyqtyru qajet. Närestenıŋ alaqanyn sipap, sausaqtaryn jazyp, bügıp, sausaǧynyŋ ūşyn uqalau arqyly balanyŋ söileu qabıletınıŋ dūrys qalyptasuyna äser etuge bolady.
Medisinada ortalyq jüike jüiesınıŋ sezımtaldyǧyn arttyratyn reseptorlar anyqtalǧan. Al, qol sausaqtarynyŋ damuy balalardyŋ oilau qabıletı jäne tılınıŋ damuymen tyǧyz bailanysta eken. Artikuliasiialyq apparat, tynys alu apparaty jäne qol motorikasy dūrys damyǧanda balanyŋ söileu qabıletı öz därejesınde qalyptasatyny däleldendı. Būny bızdıŋ analarymyz ben äjelerımız jaqsy bılgen dep aituǧa bolady. «Quyr, quyr, quyrmaş» dep bastalyp, säbidıŋ alaqanyn, bılezıgın, qoltyǧyna deiın sipalap, aqyry «tyǧylyp qalǧan külkını» tauyp alyp, balany küldıretın taqpaqty aitudyŋ maŋyzdylyǧyn bılgen. Al, auyz ädebietımızde osyndai sanamaq, jyrlardyŋ qanşama ülgısı bar. Alaida, ony aityp jürgen ana bar ma?!
Sol sebeptı de Saiannyŋ em-domy keŋes beruımen ǧana şektelmei, öz sabaqtaryna balanyŋ anasyn mındettı türde qatystyrady. Öitkenı, ortalyqta em alǧan sanauly saǧattyŋ ışınde balanyŋ tılı şyǧyp, bırden sairap ketedı deu artyq bolar. Nauqaspen jüielı türde jūmys ıstep, arnaiy jattyǧulardy kündelıktı qaitalaǧan sätte ǧana oŋ nätijege qol jetkızedı. Ol turaly «Söileu tılınde auyr būzylystar bar balalardy oŋaltuda innovasiialyq tehnologiialardyŋ qoldanu», «Dizartriiany tüzetu joldary» degen kıtaptarynda taldap jazypty. Aita ketu kerek, būl zertteuler – logopediia salasynda ana tılımızde jaryq körgen alǧaşqy käsıbi basylymdardyŋ bırı.
Saian Kärımtaiqyzy – erekşe taǧdyrly jan. Dünie esıgın aşqan talai şaqalaqtyŋ kındıgın kesken akuşer anasy ūzaq jyldar boiyna bır säbige zar bolypty. Eŋıregende etegı jasqa tolǧan jas kelınşek bır künı ataqty äulienıŋ basyna barady. Sodan tılegı qabyl bolyp, aldymen Saiandy, sodan keiın ekı ūlyn tuǧanda şyraqşynyŋ «üş perzentıŋ bolady» degen sözın jiı eske alatyn. Saian jasynan anasynyŋ qolqanatyna ainalyp, ızınen ergen ınılerınıŋ qamqorşysy boldy. Ol kezde anasy şpristerdı qainatu üşın üige alyp keledı. Betınen qaqpaityn anasy qyzynyŋ inenı jastyqqa tyǧyp, «därı egıp» oinaitynyn qyzyq köretın. Otbasynda taǧy bır därıger ösıp kele jatyr dep oilauşy edı. Alaida, Saian üşınşı synypqa köşken jyly balet mektebınıŋ ökılderı kelıp, jasöspırım qyzdyŋ bige qabıletın aŋǧaryp oquǧa qabyldaidy. Kım bıledı, tal şybyqtai iılgen taldyrmaş qyz bişı bolar ma edı. Bıraq, öner mektebınıŋ besınşı synybynda jürgen kezınde jaraqat alǧan Saianǧa «bileuge bolmaidy» degen kesım şyǧarady. Sodan keiın Saian bes jyl boiy balet mektebınde süiretken puanttaryn tastap, tuǧan qalasy Balqaşqa oralady. Al, onynşy synypty bıtırıp boijetıp, mamandyq taŋdauǧa kelgende köp oilanǧan joq. Abai atyndaǧy pedagogikalyq institutqa oquǧa tüsıp, logoped-pedagog bolyp şyǧady. Arada syrǧyp studentık jyldar da öte şyǧady. Ūstazdary Saiannyŋ ǧylymmen ainalysqanyn qalap, joldamamen institutta qaldyrsa da, taǧdyry taǧy da Almatydan alysqa alyp ketedı…
Bırde ol qūrbysymen Kökşetauǧa toiǧa barady. Qaitar jolynda jaŋa qala – Astanany körmek bolyp kelısedı. Qos qūrby poezdan tüse bere, «Saian!» degen dauysqa jalt qaraidy. Söitse, ony jolauşylar arasynan bırge oqyǧan kurstasy tanyp qalyp, dauystaǧan eken. Köp jyldan keiın şūrqyrasyp tabysqan kurstasy jaŋa elordaǧa jūmysqa keluge şaqyrady. Mıne, sodan berı Saian astanalyq atanyp, bılıktı maman, joǧary sanatqa ie boldy.
– Nevrologiialyq patologiiasy bar balalarǧa tüzetu-pedagogikalyq kömek körsetu būl künde özektı mäsele bolyp otyr. Respublikalyq oŋaltu ortalyǧynda alǧaşqy kezde aiyna 20-25 bala bolsa, bügınde nauqas balalardyŋ sany ekı esege artyp kettı. Bala tılınıŋ dūrys şyqpauynyŋ negızınde psihologiialyq, medisinalyq sebepter jatyr. Tıptı, sılekeiın jūtyp, as şainap, dūrystap dybysyn şyǧara almaityn säbiler de aldyma keledı. Būl – autizm, Daun sindromy bar, DSP jäne jüike jüiesınde auytquşylyqtary bar nauqas balalar. Dizartriia dep atalatyn tıl qozǧalysynyŋ būzyluynyŋ nyşandary denı sau balanyŋ boiynda boluy mümkın. Sonyŋ saldarynan balanyŋ tılı byldyrap, keibır dybystardy dūrys aitpaidy, kekeştenıp tılın būrap söileidı. Būryndary bes jasqa deiın logoped-därıger qaramaityn. Qazır üş jastan bastap mamanǧa tekserıluge mındetteidı. Odan erte bastasa da artyqtyǧy joq. Ekı jasqa deiın balanyŋ tılı şyǧyp, söileu qabıletı qalyptasady. Odan keiın balanyŋ tılın tüzetu öte qiynǧa soǧady. Sol üşın balanyŋ söileu dinamikasy jasyna sai damuyn aldymen ata-ananyŋ özı qadaǧalaǧany jön, – deidı Saian Kärımtaiqyzy. – Jyl saiyn baiqaǧanym, densaulyǧynda kınäraty bar säbiler köbeiıp barady. On ekı müşesınıŋ kemıstıgı bar, sylbyr nemese kerısınşe, qimyly şapşaŋ, yzaqor, jüikesınde kınäraty bar balalar da kezdesedı. Säbi öse kele, mūndai auytquşylyqtardyŋ saldary tılınıŋ bailanuyna, söileu jüiesınıŋ qalyptaspauyna alyp keluı mümkın. Ony der kezınde anyqtap, mamandarmen keŋese otyryp, tılın tüzegen dūrys. Men eşqaşan anasyna balaŋyz söilemeidı dep aitpaimyn. Osydan bırneşe jyl būryn müldem tılı şyqpaǧan Dilnaz degen qyz bala keldı. Bala aşuşaŋ, «alyp kel, ber, apar» den sözderdı tüsınse de söilemeitın. Üzbesten üş jyl qatarynan kelıp sabaq alyp, jekelegen söz aituǧa jarap qaldy. Sosyn jasyna sai basqa topqa auysqan soŋ köz jazyp qaldym. Byltyr olardy ortalyqtan kezdestırdım. Dilnaz menı tanyp: «Apai, men «Aqjol tobynda» mamamsyz jalǧyz özım boldym ǧoi» deidı. Anasy bolsa: «Esıŋızde me, Dilnazdy söileidı dep aityp edıŋız ǧoi. Men sonda senbep edım. Endı qaraŋyz, qyzym sairap tūr. Sol kezde küderımdı üzdırmei, ümıtımdı ūştaǧanyŋyzǧa rahmet!» dep, quanyştan közıne jas aldy. Al, men üşın būdan artyq qandai alǧys bar? – dep jymidy Saian Tūrysbekova.
Aigül UAISOVA
