Älı künge deiın batyrlyq dastandar men ǧaşyqtyq jyrlarda kezdesetın, aqyl-parasatymen, körkımen tamsandyratyn aru beinesı qarapaiym adamdarmen qatar aqyn-jazuşylarymyzǧa da ülgı bolyp kele jatyr. Ärine, ana syilaǧan halyq bolǧanymyzdan keiın būl zaŋdy da. Desek te, ädebiet liro-epostyq jyrlarmen toqtap qalǧan joq.
Ūlttyq ädebietımızdıŋ örleu däuırı HH ǧasyr bolsa, sol kezeŋnıŋ özınde qalamgerlerımızdıŋ şyǧarmalaryna arqau bolǧan qanşama qazaq qyzynyŋ beinesı somdaldy. Qazaq romanistikasynyŋ özı äiel beinesınen, onyŋ qaiǧysy men mūŋyn suretteuden bastauyn alady (Mırjaqyp Dulatov «Baqytsyz Jamal»). Osylaişa, sol zamandaǧy äielder teŋsızdıgımen kürestı jazuşylar bastap ketedı.
Odan keiın ädebi şyǧarmalar arenasyna eŋbek ozattary, atqarǧan ısı arqyly belgılı bır jetıstıkke jetken qaharman äielder beinesı şyǧady (Beiımbet Mailin «Rauşan kommunist»). Ädebietımızdıŋ alyptary Mūhtar Äuezov Ūly Abaidyŋ äjesı men anasyn suretteu arqyly, Ǧabit Müsırepov «Ūlpan» romanyn jazyp, tarihta bolǧan äielderdıŋ beinesın şyǧarmalaryna köşıredı. Olardan bölek, Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ «Mahabbat qyzyq mol jyldar» romanynyŋ bas keiıpkerınıŋ bırı – Meŋtai beinesıne oqyrmandardyŋ talaiy süisınedı.
Jazuşylarmen qatar aqyndar da äielder beinesın öleŋ, poemalarynda ūlyqtaidy. Olardyŋ arasynda belgılı kompozitor Äbılahat Espaev änge ainaldyrǧan Sadyqbek Adambekovtyŋ «Marjan qyz» öleŋı bar. Än mahabbat lirikasy taqyrybynda bolsa da, öner zertteuşılerı ännıŋ prototipı Marjan esımdı ozat jylqyşy bolǧanyn aitady.
Sondai şyǧarmalardyŋ bırıne halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Abzal Bökennıŋ 1977 jyly jazylyp, siiasy keppei jatyp «Jalyn» baspasynyŋ jabyq konkursynda üşınşı bäigenı alǧan «Seiıtkül» dastanyn da qosuǧa bolady. Onda aǧa şopan bolyp jūmys ıstegen Seiıtkül Tūrsynbaevanyŋ aqtütek boranda bır otar qoidy saqtap qalǧan janqiiarlyq erlıgı baiandalady.
Bız keltırgen az ǧana mysaldyŋ özınen qazaq ädebietınde äielder beinesı ülken rölge ie ekenı körınedı. Al, bız aitpai ketken äiel-keiıpkerler qanşama. Bıraq, ary qarai bılgışsınbei-aq qoiaiyq. Bızge keregı, qazırde sirep ketken oqyrmandardyŋ qozǧap otyrǧan taqyrybymyzǧa qosar pıkırı. Sol maqsatpen bırneşe adamǧa «ūlttyq ädebietımızde ūlyqtauǧa laiyq äielder beinesı bar ma?» sūraǧyn qoiǧan edık. Jauaptary mynadai boldy.
Jükel HAMAI, aqyn, audarmaşy:
– Şynaiy äiel beinesın qazaq ädebietıne köşıru ürdısı tym ärıden bastau alǧan. Qūrtqa, Jıbek, Eŋlık, Estaidyŋ Qorlany, Aqan serınıŋ Aqtoqtysy, soǧan jalǧas Jüsıpbek Aimauytovtyŋ Aqbılegı, Maǧjannyŋ Gülsımı, t.s.s. Osylardyŋ barlyǧy qazaq qyzyn, ūlt anasyn, qazırgı tılmen aitqanda, qazaq äielderın qasterleuden, oǧan süiıspenşılıkten tuǧan beineler bolatyn. Ökınıştısı, Mūhtar Äuezovtıŋ «Qaraly sūluynan» keiın, Säbit Mūqanovtyŋ «Botagözınen» bastap qazaq analary şolaq şaşty belsendılerge ainaldy.
Soŋǧy kezde osy olqylyqty ornyna keltıru üşın erkın oily jastardyŋ qazaq anasynyŋ beinesın qaita qalyptastyruǧa ūmtylys jasap jürgenı quantady. Mysaly, Däuren Quattyŋ «Müiız taraǧyndaǧy» Ūlt anasy – öte sättı şyqqan beine.
Arnūr ASQAR, jurnalist:
– Men qazaq ädebietındegı ūlyqtauǧa laiyqty ana, äiel beinesınıŋ bırı retınde Şerhan Mūrtazanyŋ «Ai men Aişa» romanyndaǧy Aişanyŋ obrazyn aitar edım. Mūhtar Äuezov, Ǧabit Müsırepov, Şyŋǧys Aitmatovtar jasaǧan ananyŋ, qazaq äielınıŋ, arudyŋ beinesı siiaqty, Şerhannyŋ anasy da oqyrmannyŋ kökeiınde asqaq, adal, sūlu, qairatty adam retınde ornyqqan. Aişanyŋ boiynda – 37-nıŋ zobalaŋynda jarynan aiyrylyp jesır qalǧan, aştyq pen joqtyqta şiettei balalaryn er jetkızgen qazaq analarynyŋ qaisarlyǧy, aqyl-parasaty bar. Aişanyŋ ömırın oqyp, Şerhan-Barshannyŋ qandai anadan tuǧanyn tüsınesız.
Romanda aitylǧandai, «üş ürpek balapanyn qyrǧa da süirep, oiǧa da süirep, Mūrtazasyn kütken» Aişanyŋ beinesı öte şynaiy. Sebebı, būl avtordyŋ oi-qiialynan tuǧan obraz emes, ömırde bolǧan adam ǧoi. Aişa sol zamandaǧy qazaq äielderınıŋ, analarynyŋ köpşılıgımen taǧdyrlas. Aişanyŋ perzentterı üşın otqa da, suǧa da tüsuge daiar mahabbaty, kerek kezınde qataldyq tanytatyn qaisarlyǧy, moiymaityn qairattylyǧy qazırgı qoǧamda da ideal boluǧa äbden laiyqty dep oilaimyn.
Jazybek EŞTANAEV, mūǧalım:
– Men üşın «Abai jolyndaǧy» Zere, Ūljan beinelerı naǧyz qazaq äielınıŋ ülgısı sanalady. Osylar jaily aitqanda, Abaidyŋ äjesı men anasynan bölek arǧy atasy Aidostyŋ bäibışesı Aipara ana qandai edı!
Ärine, sūraǧyŋyzǧa orai esımı el ūranyna ainalǧan Domalaq pen Qarqabat, aqyly hannyŋ özın jaŋyldyrǧan Qaraşaş analarymyz da eske tüsedı. Ǧabit Müsırepov şyǧarmalaryndaǧy analar galereiasy, Mūhtar Şahanovtyŋ «Tanaközı», Esenǧali Rauşanovtyŋ «Ǧaişa bibısı» qandai!
Aqyn bolsyn, jazuşy bolsyn şyǧarmasyna negızınen öz ömırın, öz basynan keşkendı tüsıretındıkten, olardyŋ beinesın de özderı jazǧan dünielerden köre alamyz. Mysaly, keşe ǧana dünieden ötken Fariza Oŋǧarsynovanyŋ ör beinesı öleŋderınde atoilap tūr. Onyŋ soŋynan qaulap şyqqan aqyn qyzdardyŋ jyrlarynan ülgı tūtuǧa bolarlyq mınezdı baiqap qalamyz.
Amanǧali QALJANOV
