Batys nege basqaşa?

Bızdıŋ jastardyŋ tügelge juyǧy sauatty. Mektepten soŋ joǧary oqu ornyna tüsu, odan soŋ magistratura baǧdarlamasymen bılımın jalǧastyru köbısı üşın būljymas zaŋǧa ainalyp ketkendei. Alaida sol ūl-qyzdardyŋ arasynda ǧylymǧa jaŋalyq alyp kelıp jatqandary sirek. Nege bız «batys ǧalymdary» degen tırkestı jiı estimız? «Bolaşaq» baǧdarlamasymen Ūlybritaniiada oqyp jürgenımde, osy sūraqtyŋ jauaptary özınen-özı tabylǧandai boldy. Körgenımdı sızdermen bölıseiın.

Joǧary bılımge bärı ūmtylmaidy

Alǧaş universitetke baryp, tobymmen ta­­­nysqanda kütpegen jait­­qa kuä boldym. Kıleŋ aǧyl­şyndardyŋ orta­­synda oqimyn degen ümı­tım bır-aq sätte joǧaldy. Jüz şaqty studenttıŋ şamamen tek jiyrmasy ǧana britaniialyqtar, qalǧany şeteldıkter (qytailar, ündıler, arabtar) eken. Keiın bılgenımdei, jergılıktı jastar magis­traturaǧa asa qūlşyna bermeitın bolyp şyqty. Magistratura tūrmaq, bakalavriatqa tüsudıŋ özı olar üşın bızdegıdei mındettı şarua sanalmaidy. Mysaly, Ūlybritaniia ükımetınıŋ saitynda jariialanǧan statistikaǧa süiensek, 2016-2017 oqu jylynda 18 jastaǧy bri­taniialyq jetkınşek­terdıŋ tek 28 paiyzy ǧana joǧary oqu ornynyŋ studentı atanǧan. Jastardyŋ köpşılıgı käsıptık kolledjderdı tämamdap, sol mamandyqtarymen näpaqa tabudy közdeidı. Universitetke, onyŋ ışınde magis­tratura men doktoranturaǧa keletınderdıŋ basym bölıgı – bolaşaqta öz jolyn ǧylymmen bai­lanys­tyrudy qalaityndar. Oquǧa osylai sanaly türde bet būrǧandyqtan, olar sabaqqa salǧyrt qa­ramaidy, salalaryn qy­zyǧyp zertteidı. Tyŋ­ǧy­lyqty atqarylǧan jūmystyŋ erte me, keş pe, nätije beretını belgılı ǧoi.

Ǧylymdaǧy janaşyrlyq

Oqu jyly bastalysy­men, kün saiyn elektrondy poştamyzǧa mūǧalımder tarapynan türlı mazmūndaǧy hattar üzdıksız kelıp tūratyn. Bır hatta esse taqyrybyna qatysty kıtaptardyŋ tızımı berılse, endı bırı akademiialyq jūmysty qalai jazu ke­rektıgı jaily nūsqau­lyqtar bolatyn. Odan bölek, är studentten kelgen sūraqtardyŋ basyn bırıktırıp, jauap jazyp, tügeldei bärımızge qaita jıberetın. Jazbanyŋ qūrylymy, kölemı, baǧalanuynan bastap ūsaq mä­selelerge deiıngı barlyq saualdaryŋnyŋ şeşımın sol hattan tabasyŋ. Kurs­tyq jūmysty tapsyrar uaqyt taiaǧanda oqytuşylardan «Ülgerıp jatyrsyŋ ba?», «Dedlain myna kezde bolady, esıŋnen şyǧyp ketpesın», «Tüsınbegen närselerıŋ bolsa, pälen uaqytta keŋseme kel», «Jazyp bıtırgen bır bölımıŋdı ma­ǧan jıbere beruıŋe rūq­sat, qarap şyǧyp, pıkırımdı aita­iyn» degen tä­rızdı hattar ja­­­­uady. Oqu jy­ly boiy körse­tetın osyndai qamqorlyqtarynyŋ ar­qasynda zertteu taqyrybyŋ qandai qiyn bol­masyn, ony ül­ken yjdahattylyqpen jazyp şyǧasyŋ.

Köşırmenı keşırmeidı

Al zertteu jū­mysyn jazudyŋ özıne toqtalsaq, ol Angliiada na­ǧyz «inemen qūdyq qazǧandai» qiyn ärı ūzaq ıs eken. Bır kıtaptyŋ bır abzasy men ekınşı kıtaptyŋ ekınşı abzasyn qūrap, «kurstyq jūmys» jazuǧa üirengen basymyz alǧaşqyda äbden qatty. Ondai qulyq mūnda ötpeidı. Öitkenı barlyq jūmys­tar mūǧalımge kelmesten būryn Turnitin atty jüie­de plagiatqa tekserıledı. Bıreuden «ūr­­laǧan» är tırkes qyzyldy-jasyldy etıp bel­gılenıp, janyndaǧy baǧanǧa älgı eŋbektıŋ atauy, avtory, qai jyly jäne qai jerde basylǧany sekıldı aqparat tügeldei atyp şyǧady. Sondyqtan eŋbegıŋ tügeldei derlık özıŋnıŋ sözıŋmen jazyluy tiıs. Jazǧanda da, söilemıŋnıŋ ärqaisysy naqty dälel talap etedı. Aitalyq, jai ǧana «Jer domalaq» dep jaza almaisyz, sol tırkestıŋ qasyna Jerdıŋ domalaq ekenın rastaǧan ǧalymdardyŋ eŋbegın bırge atap ötesız. Sonda şamamen 1000 söz­dık şaǧyn essenı jazu barysynda sız kemınde 20-30 kıtappen tanysyp ülgeresız. Mūnyŋ özı sız­dıŋ osy taqyryp turaly bılımıŋızdı aitarlyqtai arttyrady.

Kıtaphanadan duşty da tabasyŋ

Akademiialyq jyldyŋ jemıstı boluyna oqu ma­terialdary da qatty äser etedı. Men būl jerde pä­len myŋdaǧan kıtap qory turaly aitqaly tūrǧan joqpyn. Kıtap bızde de jetedı. Bıraq Angliiadaǧy jüienıŋ ūnaǧan tūsy, olar kıtapty studentke meilınşe qoljetımdı etuge ülken nazar audarady. Mäselen, är universitettıŋ saityndaǧy yŋǧaily elektrondy kıtaphana arqyly milliondaǧan ǧylymi eŋbekterdı üide otyryp-aq tegın oquǧa bolady. Dästürlı kıtaphanalarynyŋ özı 24 saǧat boiy jūmys ısteidı. Onda toppen jūmys ısteu­ge ne­­mese tynyştyqta sabaq oquǧa arnalǧan zaldardan bastap duş bölmelerı­ne deiın bar. Üige qaituǧa erınseŋ, duşqa tüsıp bır sergıp şyq ta, jūmysyŋ­dy jalǧastyra ber. Aitylǧandardan bölek, mū­ǧa­lımnıŋ är sabaq saiyn studentterge körsetetın prezentasiialyq slaidtary künde keşkısın tū­raqty türde ortaq jü­iege engızılıp otyrady. Bır toqsan būrynǧy eskı taqyrypty esıŋe tüsırgıŋ kelse, ǧalamtordy aşyp, akkauntyŋa kıresıŋ de, kerektı slaidty tauyp ala salasyŋ.

Mamandyqtar meilınşe tereŋdetılgen

Mamandyqtar tızımınde öz qalauyŋa barynşa sai keletın salany taŋdauǧa mümkındık mol. Mysaly, sızdı jasandy intellekt salasy qyzyqtyrady delık. Sol närse turaly mynadai mamandyqtarda oqytady-au dep oilanyp, alystan topşylap jürmeisız. Universitetke barasyz da, tūp-tura «Artificial intelligence» («jasandy intellekt») degen mamandyqqa tüsesız. Būdan bölek, bızdıŋ universitette Creative Writing (Kreativtı jazu), Music Management (Muzyka menedjmentı), Occupational Psychology (Käsıpter psihologiiasy), Commercial Project Management (Kommersiialyq jobalar menedjmentı), Disaster Management (Apattar menedjmentı), Gender and Culture (Jynys jäne mädeniet) sekıldı atauy erekşe mamandyqtar boldy. Taǧy bır aita ketetını, pänder sany öte az. Studentter öz salalaryna maksimaldy jaqyn modulderdı ǧana oqidy. Olardyŋ jartysy mındettı bolsa, qalǧan jartysy taŋdauǧa berılgen. Eger taŋdaǧan pänıŋız köŋılıŋızden şyqpasa, toqsannyŋ alǧaşqy ekı aptasynda basqasyna eş qiyndyqsyz auystyra alasyz.

Studentterdıŋ mūŋy men syryn tyŋdaidy

Ūlybritaniiada studentterge universitet tarapynan körsetıletın psihologiialyq qoldau da öte küştı. Är departamentte şäkırtterdıŋ tūrǧylyqty jaiy, densaulyǧy nemese basqa da jeke mäselelerıne qatysty keŋes aitatyn arnaiy mamandar otyrady. Qandai da bır uaiymyŋyzǧa bailanysty jūmysyŋyzdy uaqytyly ötkıze almasaŋyz, jaŋaǧy kısıler dedlainyŋyzdy ūzartyp, basqa da kerektı jaǧdailardy jasaidy. Ol mamandarmen jeke jolyǧyp ta, telefon ne elektrondy poşta arqyly da habarlasuǧa bolady. Būdan bölek, universitet ışınde anonimdı kömek beretın ortalyqtar da bar. Sız turaly bırde-bır derektıŋ jariia bolmaitynyna eş kümänsız sene berıŋız. Jalpy, jeke basqa qatysty aqparat ol jaqta qatty qūpiia saqtalady.

P.S: Studentterdıŋ jemıstı jūmys jasauyna joǧaryda aitylǧandardan basqa da türlı faktorlar äser etetını ras. Men tek magistrant retınde özıme maŋyzdy körıngen jaittardy ǧana jazdym. Būryn Qazaqstanda da bılım alǧanymmen, ol kezdegı akademiialyq jetıstıgım būl jolǧydan äldeqaida tömen bolǧan-dy. Ekı bölek jüiedegı aiyrmaşylyqtardy saraptai kele, Europadaǧy oqudyŋ studentke nelıkten paidalyraq bolatynyn tüsıngendeimın.

Botagöz MARATQYZY