Şyǧys öŋırınıŋ arheologiialyq eskertkışterın zertteu jūmystarynyŋ tamyry tereŋde jatyr. Eŋ alǧaş bolyp zerttelgen eskertkış – Berel qorymy tarihi-mädeni mūraǧa öte bai.
Ol sonau 1865 jyly alǧaş ret arheolog-ǧalym V.Radlov jürgızgen zertteulerden bastau aldy. V.Radlovtyŋ zertteulerı «1865 jylǧy Berel dalasyndaǧy, Būqtyrmanyŋ joǧarǧy saǧasynan alys emes jerdegı qazba jūmystary» atty arheologiialyq zertteudıŋ jazbasynda tolyq sipattalǧan. Būqtyrmada altailyq fenomen – toŋ basqan qorǧan tabylǧan. Bes metr tereŋdıkte jatqan qabırdıŋ oŋtüstık bölıgı aǧaşpen, soltüstıgı qaiyŋnyŋ qalyŋ qabyǧymen jabylǧan. Qaiyŋnyŋ qabyǧyn alǧanda, ǧalym soltüstık bölıgınen attardyŋ (jylqynyŋ) süiekterın köredı.
Barlyǧy 16 at (jylqy) boldy. Barlyq attardyŋ bastary şyǧysqa qaratylyp – 4 attan, 4 qatar ornalasqan. Aldyŋǧy qatardaǧy 8 attyŋ auyzdyǧy temırden jasalǧan jäne aǧaş pen qabyqtan oiylyp, jūqa altyn folgalarmen qaptalyp, arnaiy jasalǧan salpynşaqtarmen äsemdelgen.
Qorymnyŋ şyǧys jäne batys bölıkterınen ǧalym tört taqtaidan qūralǧan qima tauyp alǧan. Qima ışıne qaraǧaidan jasalǧan tabyt ornalasyp, tabyt qabyqpen kömkerılgen. Tabyttyŋ tört būryşynda mystan qūiylǧan qūstar ornatylǧan. Är qūstyŋ bır qanaty köterılıp, al endı bıreuı tömen qaratyla ornatylǧan. Aǧaş töseudıŋ astynan taǧy bır at jäne jerlengen adam mürdesınıŋ qaldyqtary, adam süiekterınıŋ janynan taǧy da bırneşe mystan jäne altynnan jasalǧan plastinalar tabylǧan.
Zertteulerge qaraǧanda, būl qorǧan ertede tonalǧan. V.Radlov Berel qorǧandarynyŋ jetı qorymyn osylaişa zerttedı. Osy bır eskertkışten tabylǧan tamaşa jädıgerler Resei astanasy Mäskeu qalasynyŋ Memlekettık tarihi muzeiınıŋ «Radlovtyŋ jeke kolleksiiasy» zalynda tūr.
1959-1963 jyldar aralyǧynda Memlekettık Ermitaj (Leningrad qalasy) S.Sorokinnıŋ basqaruymen Oŋtüstık-Altai arheologiialyq ekspedisiiasyn ūiymdastyrdy. Ekspedisiia Ülken Berel qorǧandaryn tolyǧymen zerttep, Būqtyrmanyŋ joǧarǧy tūsyndaǧy: Kürtı jäne Tauteke özenderınıŋ qosylysyndaǧy qorǧandardy aşty.
1935 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ «Materialdyq mädeniet tarihi» insitutynyŋ S.Chernikov basqarǧan ekspedisiiasy qūrylyp, 1937-1938 jj. Şyǧys Qazaqstan oblysynda qalaiy, mys, altyn öndırgen ken oryndaryn zerttedı. Zertteu nätijesınde ejelgı ken oryndarynyŋ qola däuırıne tän ekenı jönınde pıkır bıldırdı. Būl ǧylymi zertteuler nätijesınde ǧalym ken öndırısı qola däuırınen bastau alady degen tūjyrym jasady. Köpjyldyq ızdenısterden keiın ǧalymnyŋ «Vostochnyi Kazahstan v epohu bronzy» atty eŋbegı jaryqqa şyqty.
Al Şülbı su elektr stansasy qūrylysy bastalardan būryn 1980-1983 jyldar aralyǧynda A.Maksimova, keiınnen S.Aqynjanov jetekşılık etken Şülbı arheologiialyq ekspedisiiasy jūmysyn jalǧastyrdy. Keŋ auqymdy arheologiialyq ızdenıster kezınde tas, qola, temır, ortaǧasyrlyq köşpendıler eskertkışterı jäne petroglifterdı zertteu ısı qamtyldy. Ekspedisiia qūramynda J.Taimaǧambetov, Z.Samaşev, Iý.Trifonov, A.Ermolaeva syndy arheolog ǧalymdar eŋbek ettı. Osy bır ǧylymi zertteu nätijesınde keŋ kölemdı eŋbek jaryqqa şyqty. Būl Patşalyq Resei men KSRO kezınde zerttelgen arheologiialyq eskertkışter jäne jaryq körgen monografiialardyŋ bır ǧana bölıgı.
Elımız täuelsızdık alǧan jyldardan berı otyz jyl öttı. Osy uaqyt aralyǧynda Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ arheologiialyq zertteu jūmystary ötte qarqyndy damu üstınde.
1998 jyly belgılı arheolog Z.Zamaşevtyŋ zertteu jūmystary, qūpiiaǧa toly Berel qorymy ǧylymǧa jaŋa serpılıs äkeldı. Olai deuımızdıŋ sebebı 13 jiren jylqynyŋ sol qalpynda saqtalyp, bügıngı künge jetuı.
Jylqylarǧa pänaralyq zertteuler jürgızılıp, 13 jylqynyŋ är aimaqtan kelgendıgı anyqtaldy. Sondai-aq jylqylardan türlı jyrtqyş beinesındegı aŋ stilınde jasalǧan jädıgerler tabyldy.
Osy tylsym qūpiiaǧa toly «Berel» eskertkışı aumaǧynda 2008 jyly Memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda respublikalyq tarihi-mädeni muzei-qoryǧy aşyldy.
Araǧa jyldar salyp, el täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyq mereitoiyna orai ötken «Altai-Türkı halyqtarynyŋ altyn besıgı» atty konferensiia aiasynda №11 oba ornyna «Kün şynydan salynǧan» aşyq aspan aiasynda muzei aşyldy. Qazırgı taŋda būl muzei alys-jaqyn şeteldık qonaqtardyŋ közaiymyna ainaluda.
Şyǧysymyzdyŋ taǧy bır būryşynda «Şılıktı» atty elitalyq qorym bar. Ol qorymnan täuelsızdık tarihyndaǧy üşınşı «Altyn adam» tabyldy.
2018 jyly «Eleke sazy» patşalar jazyǧynan «Atyn kiımdı saq bekzadasy» tabyldy. «Eleke sazy» patşalar jazyǧynan Türkı dalasynda «Ejelgı Türkılerdıŋ Şiveet Ulaan» ǧūryptyq keşenıne ūqsas, elımızdegı bıregei «Eleke sazy türkı däuırınıŋ ǧūryptyq» keşenı aşylady.
Şyǧys öŋırı – bırneşe tarihi mädenietterdıŋ toǧysqan jerı. Türkı däuırınıŋ eskertkışterı: Qazaq Altaiyndaǧy Qaraqaba qorymy, Aian-Tüietas qorymdary, Şyŋǧys tau qorymy, jaŋadan aşylǧan Köken tau qorymy. Osy bır qūt qonǧan Şyǧys öŋırınen tabylǧan arheologiialyq mūralarymyz, elımızdıŋ bas qalasy Nūr-Sūltan şaharyndaǧy Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq muzeiı törındegı ekspozisiialardyŋ ajaryn kırgızude.
Şyǧys Qazaqstan arheologiialyq eskertkışterın zertteu barysynda bırneşe kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialar qorǧaldy. Qazır de bırneşe doktorlyq dissertasiialar jazyluda. Būl öŋırdıŋ arheologiialyq eskertkışterı qūpiiaǧa toly bolǧandyqtan, älı de aşylmaǧan qyrlary köp. Aldaǧy uaqytta da jarqyn jaŋalyqqa toly zertteulerdıŋ kuäsı bolatynymyzǧa senımdımız.
Arman QŪRMANǦALİEV,
QR Ūlttyq muzeiı
arheologiia jäne etnografiia
bölımınıŋ qyzmetkerı
