Öz däuırınde ūly Abaidy tüsınbegen qazaq HH ǧasyrda eptep tüsıne bastady. Al, HHI ǧasyr kelgende tolyq tanyp boldy dep aita alamyz ba? Joq, ǧalym Myrzatai Joldasbekov aitpaqşy, «Bız Abai jüregınıŋ tereŋıne qanşa üŋılsek te, onyŋ jūmbaq janynyŋ qūpiia syryna älı boilai almai kelemız. Abaidyŋ «alysyp ötken myŋy» kım edı? Abaidyŋ alysyp ötkenı – öz zamanyndaǧy nadandar men toǧyşarlar ǧana emes edı, sonymen qosa adam boiyndaǧy myŋ san kesel men kemşılık edı».
Zamanymyz basqa bolsa da, danyşpanymyz közımızge şūqyp körsetken nadandyq pen toǧyşarlyqtan, boiymyzǧa batpandap kırıp alǧan keselderden älı aryla almai kelemız. Abai özı turaly «At şaba almas mınımnen» dep aitsa, bızdıŋ mınımızdı tüie kötere almaityn şyǧar, sırä. Qūnanbaiūlynyŋ jazǧandaryn älı künge deiın tüsınbeuımızdıŋ syry da osynda jasyrynyp jatqan bolar, bälkım…
Hoş, aitpaǧymyz basqa aqyn jaily edı. Ol da Şyŋǧystaudyŋ bauyrynda düniege kelgendıkten jäne onyŋ da jyrlaryn bar qazaq tüsıne bermegendıkten esımızge Abai tüsıp otyr.
Bügıngı ädebiette eŋ ötımdı aǧymdardyŋ bırı postmodernizm bolsa, «Qazırgı qazaq aqyndarynan postmoderndık aǧymǧa meilınşe jaqyn tūrǧan – Tynyştyqbek Äbdıkäkımov. Oǧan öleŋ qūrylymy men poetikalyq jüie, özıne ǧana ūqsas oilau jüiesı kuäger» deidı synşy Baqytjan Maitanov. Marǧasqa jazuşy Äbış Kekılbaev Tynyştyqbektıŋ öleŋderımen alǧaş tanysqanda Töleujan Ysmaiylov, Toqaş Berdiiarov, Jūmeken Näjımedenov, Tölegen Aibergenov sekıldı qazaqtyŋ tamaşa aqyndaryn esıne tüsırdı. Basqaşa aitqanda, Tynyştyqbek oǧan osy aqyndardyŋ sintezındei körındı. Bıraq, jazuşynyŋ oiynşa: «Tynyştyqbek būryn-soŋdy bolmaǧan aqyn… Qazaqşa aitqanda, bırtürlı aqyn. Qazaqtyŋ «bırtürlı» degenı maqtaǧandyqty da, masattanǧandyqty da bıldırmeidı. Bıraq, tosyrqaǧany men taŋyrqaǧanyn jasyra almai, amalsyz moiyndaǧanyn aŋǧarta alady. Tüptei bılıp, tübegeilı tüsıne almai jatqandyǧyn da sezdırtedı.
Tynyştyqbek Äbdıkäkımovtı de bıreu ūǧar, bıreuı ūqpas, bıreu qūptar, bıreu qūptamas, bıraq ol – eşkım elemei kete almas, eskermei qala almas, airyqşa nysanaly aqyn». Jazuşynyŋ osy pıkırıne bız de toqtaimyz.
Tynyştyqbek aqyn Abai siiaqty ūltyna tüsınıksız bolyp kele jatqanyna qaramastan, Abaidan görı baqyttyraq. Abaidyŋ ǧūmyry 59 jasynda üzılse, Tynyştyqbek alpystyŋ asqaryna şyǧyp otyr.
«Poeziia – mahabbatpen bastalyp, parasatpen aiaqtalady» degen edı aqiyq Mūqaǧali. Olai bolsa, oqyrmandarymyzǧa mereitoi iesınıŋ «Eŋ alǧaşqy ıŋkärlık» öleŋın ūsynyp otyrmyz.
Qan jailauda jalǧyz üi – qoŋyr üiı qoişynyŋ.
Qozylarmen oinaityn qoŋyr közdı oişyl ūl.
Aŋyz-alqap alapat būrqyratyp kök ätır,
Ertek-taular esınen özen aǧyp jatatyn.
Aluan gülder symbyrlap qoŋyrau da qoŋyrau,
Arqar-qoilar eretın tautekenıŋ soŋynan.
Ūrt pen tıske şyrynyn ürt bürıkkende būla tıl,
Kebejenıŋ ışıne nauat jasyrynatyn…
Bärı – esımde,
Ainalam – oiulanǧan kiızden.
Alty jasar ūl edım, tabany – sar müiızden.
Bar kierım – būttaǧy qyzyl ala yştanym.
Jua terıp kelgenşe… Ai yŋyldap mys qaryn,
Qaraşyǧym qalyqtap qara şatqal tūsynan,
Üidei ükı ūşatyn aq üreiım ūşynan.
Keregenıŋ közınen qūlaǧymdy qalqityp…
Ön-boiymnan tüsımde jalbyz iısı şalqityn.
Sol tüsımnıŋ soŋynda äketaiym
«şäi-şäi!»-lap,
Qūs tılınde aŋqyta qoia berse tal sairap,
Oşaqtaǧy ottan da oiu aulap aq şeşem,
Ergenekten syǧalai kıleŋ balǧyn, päk şeşek,
Ker sabaudai kerılıp düregeidıŋ küşıgı,
Taŋ jūldyzyn köruşı em… Süleimennıŋ jüzıgın…
Künderde-kün aqqular än salǧanda syzyltyp,
Kürkıregen özennen jauhar terıp qyzyl Kün,
Sol kürkırek ar jaǧy – alaşaly, arbaly
Taǧy bır üi tıgılgen.
Örkeştıler – bar maly.
Bala kördım men sonda.
Körmep edım būryn men.
Mäulenı bar, soŋynan domalana jügırgen.
Köilegı de tym ūzyn, tym basqaşa tıgılgen.
Şapqylaidy mäz bola, şapaq terıp ıŋırden.
«Qyzyl ala yştanmen jürmeuşı me ed
ūl degen?»,
Ol özgeşe bala eken, töbe şaşy güldegen.
Ol özgeşe bala eken, şeşesınen aumaǧan.
Oi-hoi säbi köŋıl-ai… jūldyzqūrttai
aunaǧan…
«Qūrau-u!»-laǧan aq taŋda,
Ala taimen şapqanda,
Tüŋlıktı japqanda,
Qoibüldırgen aqqanda…
Būlt najaǧai atqanda, şöke tüsıp
mūzdai tün,
Sol üi jaqqa qarailap, keudem ışı syzdaityn.
Sol qyz bala… kamzoly kümıs teŋge bezengen…
«Oinasaq – dep oilauşy em, – ötkel
tastap özenge!»
Sol qyz bala… körşınıŋ erke qyzy süt kenje…
Olar qaldy, bız köştık, tauqaraqat pıskenşe.
Qoiǧa qonys jaŋalap, amalsyzdan köşken ek.
Sol qyz keipın tüisıktıŋ aluan tını kestelep,
Özıme de beimälım özge küige tüstım de…
Kete barǧam, mūŋaiǧan ala taidyŋ üstınde.
Sodan berı – otyz jyl. Üiırındei jylqynyŋ.
Öşken emes özekte bala şaǧym-şırkınım.
Tuǧan jerden jyraqqa sansyratyp köp arman,
Adassam da…
Qaitadan Şyŋǧystauǧa oralǧam.
Tūla-boidy qoŋyrlap tūtas basqan şılde mör
Sol qan jailau… sol bala, töbe şaşy güldegen,
Jiı kırıp tüsıme, ar jaǧynan özennıŋ…
Ular boldy köŋıldı tüsınıksız kesel mūŋ…
Aqyrynda şydamai sūrau saldym bırde men:
– Şeşetai-au, aitşy osy…
töbe şaşy güldegen…
Kıp-kışkentai qyz bala esıŋde me?..
Tüieler…
Baiaǧyda-a-a.. –
Qart şeşem taiaǧyna süiene,
Qarap qapty, aŋyryp alabūrtqan jüzıme.
Şer aŋqytyp men tūrmyn, ärbır sözım üzıle.
– Eu, qarǧam-ai, bılem ǧoi,
Bılmei ony ne bopty.
Sen tanymai ketersıŋ bıraq sol bır böbektı.
Ol osynda.
Oquyn syrttai oqyp bıtem dep,
Satuşy bop ısteidı segızınşı dükende.
– Qalai?.. älgı… sep-semız sary äiel me?..
bezergen?.. –
Şeşem ünsız.
Ünsızdık – üttei suyq, sezem men.
Jadym ışı qyzyl Kün qūlap berdı özenge…
Alty jasar aidarly ūl jylap berdı, sözı ölgen…
Qairan jailau, qoŋyr üi…
Saǧym örgen altyn bel..
Qaira-a-n sol qyz qūitymdai…
Obalyna qaldym men…
Amanǧali QALJANOV
