Nobel syilyǧyn tapsyru saltanatynda ülgı bolar bır tamaşa dästür bar. Laureat ataǧyna ie bolyp, baǧy janǧan adamǧa körsetıler syi-qūrmettıŋ ışınde oǧan tuǧan elınıŋ bır muzykalyq äuenı şyrqalady eken. Mäselen, reseilıkter üşın M. Glinkanyŋ «Ruslan men Liudmila» operasynyŋ uvertiurasy oinalatyn körınedı. Mūnyŋ özı marapat iesınıŋ ǧana emes, el-jūrtynyŋ, atamekenınıŋ abyroi-bedelın asqaqtata tüsse kerek. Sonymen bırge jiynǧa qatysqandar tuǧan jerdıŋ bolaşaǧyna degen senımın, ystyq yqylasyn, jaryq dünienıŋ ǧajap sūlu kelbetın muzyka tılımen örnektegen ūly kompozitordyŋ darhan talantyna süisınıp, köŋıl-küiı jadyrai tüserı sözsız.
Muzyka qūdıretı degenıŋız osy emes pe?
Tuǧanyna 100 jyl toluyna orai TÜRKSOI halyqaralyq ūiymy 2013 jyldy KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, KSRO Halyq artisı Mūqan Tölebaev jyly dep jariialaǧany söz bolǧanda, osy aitylǧan jailar eske tüsıp edı. Öitkenı, orystyŋ klassikalyq muzykasynyŋ negızın qalaǧan Mihail Glinka dep tanylsa, Mūqaŋ ūltymyzdyŋ osy saladaǧy önerdı damytyp, körkeite tüsude köşbasşylarynyŋ bırı bolǧandyǧyn atap ötkenımız oryndy. Ol qazaqtyŋ ruhani ömırıne gül bıtırıp, jat jūrt aldynda ūltymyzdyŋ qadır-qasietın aspandata tüsuge eleulı üles qosqan bırden bır tūlǧa ekendıgın moiyndauymyz kerek. Akademik Ahmet Jūbanov Mūqaŋdy «qazaqtyŋ şyn mänındegı bırınşı professional kompozitory» dep tegın aitpasa kerek.
Qazaq önerınıŋ muzyka salasyndaǧy jaryq jūldyzy bolǧan Mūqan Tölebaevtyŋ Evgenii Brusilovskiimen bırıgıp jazǧan tarihi-patriottyq «Amangeldı» operasyn, «Niiaz ben Rauşan», «Aidar», «Ybyrai Altynsarin», «Qozy Körpeş – Baian sūlu» siiaqty aiaqtalmai qalǧan operalaryn, orkestrge arnalǧan uvertiura, simfoniialyq poemalaryn,
kameralyq aspaptarǧa laiyqtap jazǧan şyǧarmalaryn, kantanto-oratoriialyq, horǧa arnalǧan dünielerın, siuita men romanstaryn, ǧajap änderın aitpaǧan künde jalǧyz «Bırjan – Sara» operasynyŋ özı nege tūrady deseŋızşı!
1946 jyly qaraşanyŋ 7-ı künı Mūqaŋnyŋ Qajym Jūmalievtıŋ librettosy boiynşa jazylǧan osy tuyndysy alǧaş ret sahnaǧa qoiyldy. Būl eŋbek bırden joǧary baǧalandy. 1949 jyly «Bırjan – Sara» operasyn tūŋǧyş ret qoiǧan şyǧarmaşylyq ūjym Mūqan Tölebaevpen bırge KSRO Memlekettık syilyǧyna ie boldy. Būl oqiǧa şyn mänınde, qazaq muzyka mädenietınıŋ saltanatyna ainaldy. Qazaqtyŋ bai muzykasy, ūlttyq tūrmys-salt dästürlerı opera dramaturgiiasynda şeber beinelengen. Mūnda dästürlı muzykalyq formalar bır jaǧynan saqtalyp otyrsa, ekınşı bır jaǧynan jetıldırılıp damytylǧan, ülken suretkerlıkpen jaŋaşa sipattalǧan…
…İä, Mūqaŋ jazǧan osy operadaǧy ūlttyq naqyştyŋ qūlaşy keŋ, şabyty şalqar, al, asqaq sazdy muzykasy jan tebırentedı. Şyǧarmanyŋ poetikalyq qūrylymyn söz etkende onyŋ naqyştary Alaştyŋ keŋ dalasyndai meiırımdı, asqar tauyndai täkäppar, asqaq, asau teŋız tolqynyndai ekpındı ekendıgın aita ketu oryndy. Öitkenı, ol qazaqtyŋ sarqylmaityn, tausylmaityn halyqtyq äuenınen susyndaǧan. Osyndaida M. Glinkanyŋ «muzykany halyq şyǧarady, al kompozitorlar ony tek ädemılep, öŋdeidı» degen pıkırı oiǧa oralady. Bıraq, öŋdeu, ony qiial teŋızınen ötkızıp, ädemılei tüsu tek ǧajap zergerdıŋ qolynan ǧana keledı emes pe?
Önerdıŋ, onyŋ ışınde muzykanyŋ, şeŋberı, şetı bolmaidy. Qazaq muzykasyna basqa halyqtardyŋ äuenı qandai äser etse, bızdıŋ yqpalymyz da odan kem bolmaǧan. Mäselen, A. Borodinnıŋ «Kniaz İgor» operasyndaǧy «Qypşaq änderı men bilerı» degen jalpy atpen berılgen vokaldyq-orkestrlık siuitany alyŋyz. Mūnda eŋ aldymen elın, jerın oilaǧan tūtqyn qyzdar saǧynyş änın syzylta aityp, bi bileidı. Qiial men armanǧa qūrylǧan osynau än men bi lezginka yrǧaǧyna ūqsaityn erlerdıŋ ekpındı biıne auysady. Sodan soŋ hor öleŋ aitsa, basqalary jappai bileidı. Qypşaq hanynyŋ qajyr-qairatyn, erlıgın madaqtaidy. Būl – balalardyŋ taldai iılıp, jep-jeŋıl orǧytatyn bi yrǧaǧyna almasady. Būdan keiın barlyq biler qaita jalǧasyp, şaryqtau şegıne jettı-au degen kezde bärı qosylyp, ülken bi ansambılıne ūlasady.
Būl – keremet qūbylys. Onyŋ ışınde bızdıŋ taǧy bır nazar audarǧanymyz közın jas, köŋılın qaiau basqan tūtqyn qyzdardyŋ bilei jürıp, jüregın jaryp şyqqan mūŋly änı edı:
– Uletai na kryliah vetra
Ty v krai rodnoi, rodnaia pesnia naşa,
Tuda, gde my tebia svobodno peli,
Gde bylo tak privolno nam s toboiu.
Al, osy ännıŋ äuenıne, yrǧaǧyna nazar audarsaŋyz, onyŋ A. Zataevich jazyp alǧan qazaqtyŋ «Oi, ainam», «Ǧaziza-ai» änderımen ündes, tamyrlas ekenın baiqar edıŋız.
Şyn öner men naǧyz talant ärqaşan jürekke jol tapqan. «Kniaz İgor» operasyndaǧy «Qypşaq änderı men bilerı» osyndai dünie. Būl turaly söz bolǧanda, bız «Bırjan – Sara» operasyndaǧy bırınşı körınıstegı jastardyŋ jalyndy biın körıp, asqaqtaǧan änın tyŋdap, qūlaq qūryşyn qandyrar hor äuenın estıgendei bolamyz. Qoiandy järmenkesındegı aitys, än men küi, şalqyǧan bi… Köşpendıler ömırınıŋ bır körınısı. Quanyş pen qaiǧysyn, dästürı men saltyn ǧasyrlar boiy öz basynan ötkızıp kele jatqan, kündelıktı qam-qareketı, toi dumany bar ädettegı tırşılık. İä, taqyryby ärtürlı bolsa da, osy ekı operadaǧy būl körınısterdıŋ arasynda bır sabaqtastyq, ǧajaiyp ūqsastyq jatqandyǧy kümän keltırmeidı.
1958 jyly Moskvada ötken qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgınde «Bırjan – Sara» operasyn talǧampaz körermen jyly şyraimen qarsy alǧany belgılı. Sol kezdegı keŋes kompozitorlarynyŋ basşysy Tihon Hrennikov bylai degen edı: «Äsırelep aitty demeŋder, Mūqannyŋ būl operasy tek qazaq muzykasynyŋ jūldyzy ǧana emes, būl opera Mäskeu, Parij, Vena siiaqty muzyka sahnasynyŋ körkı bolar edı» («Qazaq ädebietı», №40, 1.10.1993).
Opera – klassikalyq muzykanyŋ şyŋy. Söz bolyp otyrǧan bır ǧana «Bırjan – Sara» operasynda qanşama ǧajap körınıster bar deseŋızşı! Ondaǧy Bırjan men Saranyŋ aitysy, jeke aitylatyn ariialar men ariozalar, bi körınısterı, qosyla ändetetın duetterdıŋ ärqaisysy nebır konsert nömırlerın jarqyrata tüser edı. Alaida, tolyp jatqan konsert baǧdarlamalarynda, teledidar, radio habarlarynda, toi-jiyndarda, ökınışke qarai, ondai üzındıler öte sirek berıledı.
1949 jyly «Bırjan – Sara» operasy orys tılıne audarylyp, Mäskeudegı Bükılodaqtyq radio änşılerınıŋ oryndauynda taspaǧa jazyldy. Keŋes zamanynda odan üzındıler anda-sanda berıletın, qazır ol müldem toqtady. Osy operanyŋ klavirı «Öner» baspasynan 1983 jyly 500 dana bolyp basylyp şyqty. Sol kezde men jaŋadan qūrylǧan Jezqazǧan oblysynda edım, älı esımde: atalǧan kıtaptan oblysqa ekı dana bölınıptı. Elımızde qanşama mädeniet oşaqtary, joǧary-orta deŋgeidegı muzykalyq oqu oryndary, arnauly mektepter men bölımder, kıtaphanalar bar ekenın eskersek, jäi adamdardy bylai qoiǧanda, öner salasynda jürgenderdıŋ özı ony qolyna ūstap kördı me eken?
Qazaqtyŋ muzyka önerınıŋ ınju-marjany «Bırjan – Sara» jaily söz etkende köŋılge tüigen keibır oilar osyndai edı.
Amantai KÄKEN,
jurnalist
