Äbdısämet Qazaqbaev – qazaqtyŋ tūŋǧyş joǧarǧy keŋes prezidiumynyŋ töraǧasy. Qaraǧandy oblysy Ūlytau öŋırınde tuyp-ösken ol kezınde Aqmola öŋırınde qoǧamdyq-saiasi qyzmetımen elge tanyldy. Qairatker turaly jazǧanda onyŋ ömırınıŋ üş kezeŋıne toqtalǧan jön.
Ä.Qazaqbaev jäne KSRO Joǧarǧy sovetınıŋ deputaty (ūlttar jönındegı) D.Maniulskii. 1938 j.
Halqymyzdyŋ basyna tüsken zūlmat kezeŋderdıŋ özınde qazaq auyldaryn qamqorlyqqa alyp, auyl, adam taǧdyryna meilınşe köŋıl bölıp, osy jolda bılgır basşy retınde tanylǧan Qazaqbaev turaly jazudy paryz dep taptym. Ol üşın tarihi materialdarmen bırge közı körgen, qyzmettes bolǧan jäne tuǧan qūdasy Mūqan Meiırmanovtyŋ, auyldyŋ şejırelı aqsaqaly bolǧan Ospan Äbjanūlynyŋ, Ä.Qazaqbaevtyŋ jan dosy – äkem Orynbek Kereibaevtyŋ estelıkterıne jäne 30-50 jyldardyŋ kolhozşysy Sarqyt Jüsıpqyzynyŋ aitqandaryna süienıp jazuyma tura keldı.
Sonymen Äbdısämet Qazaqbaev 1898 jyly 15 mamyrda būrynǧy Aqmola guberniiasynyŋ Atbasar uezınde, qazırgı Qaraǧandy oblysy Ūlytau audanynda tuǧan. On alty jasynda äkesınen, arada bır jyl salyp şeşesınen aiyrylǧan Äbdısämet erte eseiıp, ömırge erte aralasty. Al 1922 jyly Aqmola öŋırıne köşıp keledı. Sol jyldary jas Äbdısämet Sovet ükımetınıŋ qazaq auyldaryna jürgızgen barlyq şaralaryna ortaqtasa otyryp, öz ornyn jaŋa ömır ornatuşylar qatarynan tabady. Auyldaǧy «Qosşy» odaǧyn ūiymdastyruǧa belsene qatysa jürıp, keiın osy odaqtyŋ töraǧasy bolyp ıstegen ol eldı otyryqşylyqqa daǧdylandyryp, eŋbektıŋ ūjymdyq türıne bauluǧa köp küş jūmsady. Onyŋ tıkelei qatysuymen, basşylyq etuımen Aqmola audanynda Jaŋajol, Qyzyljar, Budennyi, Talapker sekıldı kolhozdar qūryluyna daŋǧyl jol aşyldy. Osyndai ūiymdastyruşylyqtyŋ arqasynda Qazaqbaev äuelı Aqmola audanynyŋ №6 jäne 19 auyldyq keŋesterınıŋ hatşysy, keiın töraǧasy bolyp sailanady.
Äbdısämet Qazaqbaev – tūŋǧyş kolhoz şaruaşylyǧyn ūiymdastyruşylardyŋ bırı bolyp ülken keŋestık jüiede aty tarihta qaldy. 1933 jyly jeltoqsanda Aqmola audanyndaǧy Budennyi, qazırgı Qajymūqan atyndaǧy kolhozdyŋ töraǧasy boldy. Eŋbektı dūrys ūiymdastyrudyŋ jäne kolhoz müşelerınıŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda būl şaruaşylyq respublikaǧa tanymal ülgılı ūjymşarǧa ainaldy. Ainalasy tört-aq jyldyŋ ışınde qoǧam maly 6 ese köbeidı. Kolhozşylardyŋ jeke maly da östı, egınderı bıtık şyǧyp, jyl saiyn mol önım alyp otyrdy.
Äbdısämet Qazaqbaev äkem Orynbek Räşūlynyŋ dosy bolǧan. Äkemız Äbdısämettıŋ bolmys-bıtımı erekşe jaratylǧanyn, onyŋ adamgerşılıgın, tabiǧi zerektılıgı men öjettıgın, eŋbekqorlyǧyn, qaramaǧyndaǧy adamdardyŋ oi-pıkırlerın paidalana bılu qasietterı men basşy retındegı adal ısın äŋgıme etıp otyratyn. Ol kısı är jyldyŋ 15 mamyryn asyǧa kütıp, dosynyŋ tuǧan künınde erekşe bır ıster jasap eske alatyn. Jyl saiyn Qymyzmūryndyq meiramyn ötkızudı osy künge belgıleitın. Sonyŋ bırı – 1968 jyly, Äbdısämettıŋ 70-ke tolar mereitoiy qūrmetıne 3-4 tüp aǧaş otyrǧyzǧan edı. Qajymūqan auylyndaǧy sol aǧaştar mäuelı bäiterekke ainaldy. Nemerelerı būl aǧaştardy atamyz otyrǧyzǧan dep maqtan tūtady. Äkemnıŋ jan dosyna arnaǧan osyndai syiy ūrpaqtar sanasynda jaŋǧyryp, ädemı bır jalǧastyq tabuda.
Sonymen, Äbdısämet Qazaqbaev 1937 jyly KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ alǧaşqy deputaty boldy, qyzmetı de östı. Sodan Aqmola audandyq atqaru komitetı predsedatelınıŋ orynbasary, al 1938 jyldyŋ basynda Qaraǧandy oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧalyǧyna joǧarylady. Qandai basşylyq qyzmetterde jürse de Orynbek dosyn ūmytpai, uaqyt tauyp, quanyştaryn bırge bölısıp tūrady. Özın biık beleske şyǧarǧan Budennyi auylynyŋ tynys-tırşılıgı arqyly qazaq auyldarynyŋ ösıp-örkendeu jetıstıkterımenqatar, kemşılıkterın de saralai zerttei jürıp, respublikanyŋ auyl şaruaşylyǧynyŋ bır qalypty damuyna bılgır maman retınde öz ülesın qosa bıldı.
Äkemnıŋ aituynşa, 1934, 1937, 1938 jyldary egın bıtık şyǧady. Äbdısämet qai uaqytta bolsyn kolhozşylarmen bırge jürıp, bel şeşpei eŋbek etedı. Osyndai eŋbektıŋ arqasynda kolhoz oraqty merzımınen būryn aiaqtap, şöp şabu nauqanyna kırısıp jatqan şaq eken. Sol joly S. Kirov şabyndyq alqabyna keledı. Sergei Mironovich äkemnen «kolhoz predsedatelı qaida?» dep sūraidy. Sonda äkem ekınşı şöp maianyŋ janynda aiyrmen qyzu jūmys ıstep jatqan Qazaqbaevqa Kirovty alyp barady. Mūny körgen Kirov «Qazaq halqynan qandai tamaşa kadrlar ösıp keledı. Qazaqbaev – bızdıŋ eldıŋ qūrylysşysy» dep ädılettı baǧasyn beredı.
Qarapaiym Qazaqbaev nebärı 3-4 jyldyŋ ışınde Aqmola audandyq, Qaraǧandy oblystyq atqaru komitetetterınde qyzmet atqarǧan, al 1938 jyldyŋ 19 şıldesınde Qazaq KSR joǧarǧy keŋesınıŋ töraǧalyǧyna köterılgen. Ol kısını ärbır kezdesude öleŋmen qarsy alady eken. Mysaly:
«Oqymaǧan soqyr edık. Taŋ küzetıp otyr edık, Bız de jaryq köreiık. Qazaqbaiǧa bas iemız, Qazaq tılın bız süiemız, Halyq qamy, el üşın» degen şumaqtar kezınde auylymyzdyŋ alty auyzyna ainalyp ketken, änı de bar.
Tuǧanynan halyq auyz ädebietın jatqa bılıp, ūltynyŋ salt-dästürın jetık bılgen oi örısı biık basşyny qazaqtyŋ HH ǧasyrdaǧy jyrauy Jambyl erkeletıp, «Qazaqbaiym» dep atap, qyzmet barysymen uaqyty bolmaǧan kezeŋderde saǧynyşyn bıldırıp, kelgen resmi adamdardan sälem aityp, jarasymdy nazyn jetkızıp tūrǧan. Qazaqbaev sälem-sözdı esti sala, uaqyt tauyp, qūstai ūşyp, az uaqyt bolsa da sälemdesıp, özınıŋ qaşanda aŋsaityn auyldardyŋ şoqtyǧy biık bıregeilerınıŋ bırı – asqaraly Alataudyŋ bökterınde tūrǧan ūly aqynǧa jiı taǧzym etıp tūruyn ülken märtebe sanaǧan. Qūdai bergen qarapaiym mınezın tek öner men ǧylym qairatkerlerıne, qarapaiym halyqqa köbırek nazar audaruǧa jūmsaǧan, uaqyt taba bılgen.
Ä.Qazaqbaevtyŋ Ūly Otan soǧysy jyldaryndaǧy ūiymdastyruşylyq talanty erekşe tanyldy. Onyŋ soǧystyŋ sūrapyl sätınde, iaǧni 1942 jyly «Sosialistık Qazaqstan» jäne «Kazahstanskaia pravda» gazetterıne jazǧan «Erjürek leningradtyqtarǧa eşelondaǧan tartular jıbereiık» degen ündeu sözın tolqymai oqyp şyǧa almaisyŋ. Maqalada Leningrad pen Qazaqstan arasyndaǧy tuysqandyq qarym-qatynasqa toqtalady. «Qazaq halqy jäne Qazaqstannyŋ barlyq eŋbekşılerı Leningrad pen leningradtyqtardyŋ kömegın eşqaşan ūmytpaidy. Qazaqstandyqtar bır kısıdei bolyp, Leningradty qorǧauşy erlerge syilyqtar jıberuge jūmyla kırısıp, būl syilyqtardy neǧūrlym tez jöneltudı qamtamasyz etetındıgıne kämıl senemın» dep jazǧan bolatyn.
Onyŋ osy patriottyq şaqyruyn Qazaqstan eŋbekşılerı qyzu qoldap, bas-aiaǧy jiyrma künnıŋ ışınde qorşauda qalǧan leningradtyqtarǧa 139 vagon jöneltedı. Osy ündeu hatqa onyŋ jerlesterı de ün qosyp, köptegen azyq-tülık, äskerlerge jyly kiım-keşekter, sansyz sälem-sauhat jıberdı. Qoşqarbek Beiısov degen aqsaqal bastaǧan qarttardy arnaiy Almatyǧa jıberıp, maidandaǧy jauyngerlerge qoldau körsetu maqsatynda tyldaǧy auyldyŋ janqiiarlyq eŋbekterın jetkızuge, tuǧan auylynyŋ demeuın bıldıredı.
Halqy üşın maŋdai terın tökken aiauly azamatymyz Äbdısämet Qazaqbaev Qazaqstan Kommunistık partiiasy Ortalyq Komitetınıŋ müşesı jäne onyŋ biuro müşesı boldy. VKP/b/HVIII sezınıŋ delegaty, 1 jäne 11 sailanǧan KSRO jäne Qazaq KSR Joǧary Sovetıne deputat boldy. Onyŋ Qazaqstan respublikasyna sıŋırgen eŋbegı joǧary baǧalanyp, ekı märte Lenin ordenımen, Eŋbek Qyzyl Tu ordenımen jäne medaldarmen nagradtaldy.
Joǧaryda aitylǧan 1937-1958 jyldary qazaq elındegı halyq arasyndaǧy «Qazaqbaidy bız süiemız, Qazaqbaiǧa bas iemız» dep äuelegen änmen qatar, sol jyldar Qazaqbai, Äbdäsämet esımdı attar jas närestelerge jiı qoiylǧan. Osy esımdı auylymyzda bes adam ielengen, sonyŋ ışınde menıŋ qūrdasym Qazaqbai Äbjanov bar. Jaqynda avtobus aialdamasynda astanalyq ardagermen kezdestım. «Syzdyqov Äbdısämetpın, 1937 jyly 1 qyrküiekte tuǧanda ata-analarym Qazaqbaevty jaqsy körgendıkten qoiypty. Menıŋ atymnyŋ Äbdısämet Qazaqbaevtyŋ qūrmetıne qoiylǧanyn qaşanda maqtan tūtamyn. Adal eŋbekpen sapaly ūrpaq ösırdım, bır ǧana 12 jasar nemerem Äsemgüldıŋ özı 6 jasynan Fransiia, Resei, İtaliia, Amerika, Egipet siiaqty memleketterde öner körsetıp jür. Ūrpaǧyma qasiettı atalaryna sai ösuıne, Qazaqbaevtai tūlǧalardyŋ önegelı ömırın darytuyna yqpal jasau – bızdıŋ mındetımız» dedı ol.
Saryarqanyŋ şoqtyǧy Ūlytau öŋırınde tuǧan, saiasi ömırın, būrynǧy Aqmola, qazırgı Astanada ötkızgen Äbdısämet Qazaqbaevty eske alu – abyroily boryş. Memleket pen qoǧam qairatkerınıŋ qūrmetıne elordamyzdyŋ bır köşesın jäne būrynǧy Kirov sovhozy, qazırgı Köktal kentınıŋ №41 mektebıne onyŋ atyn berse, qazaq ūltynyŋ bolmysyn tu etken azamatqa degen paryzymyz oryndalar edı. Ol – öz ūltyn qaltqysyz süiıp, qazaq halqynyŋ saiasi-äleumettık, ekonomikalyq, mädeni-ruhani tarihyndaǧy öşpestei ızı qalǧan tūǧyrly tūlǧa.
Maira KEREIBAEVA,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq
universitetı ǧylymi kıtaphanasynyŋ
qyzmetkerı, ölketanuşy
