Boryşkerdıŋ bereşegı keşırılu kerek pe?Qazaqstandaǧy ärbır ekınşı adamnyŋ basynda nesie bar. Ūlttyq bank mälımetınşe, byltyr qarjy instituttary 14,6 trillion teŋgege qaryz resımdep, kredit aluşy qazaqstandyqtardyŋ sany rekordtyq körsetkışke jetse, biyl 15102,1 mlrd teŋgenı qūrady. Nesie töleu üşın nesie alatyn äleumettıŋ äl-auqaty aitpasa da tüsınıktı. Qarapaiym halyq toqtamaityn ösımpūldardan şarşap, ädıldıkten degen küder üzıp, ömırden baz keşude. Nege öz-özıne qol salu köbeidı? Nege eŋsesı tüskender qatary köbeidı? Aqyry nesie dauy, 10 jyldyq tartys oq atuǧa deiın apardy. Osy oraida belgılı ekonomist, ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaq tehnologiia jäne biznes universitetınıŋ oqytuşysy Saparbai JOBAEVPEN sūhbattastyq.
– Aqbūlaqtaǧy oqiǧany eske alsaq. Ai men künnıŋ amanynda bes adamnyŋ ölımıne sebep bolǧan qaiǧyly oqiǧadan qandai sabaq aluymyz kerek?
– Ärine, būl öte ökınıştı. Qaza bolǧan adamdardyŋ otbasyna köŋıl aitamyz. Būl jaǧdai qarjylyq jüiemızdegı keibır aqyryna deiın jetkızbegen qatynastardy jetıldıru qajet ekenın körsettı. Nesie berude, mülıktı kepılge qoiǧanda, ony baǧalauda da, kollektorlar jūmysynda da şikı tūstardyŋ baryn däleldep otyr. Ekınşı deŋgeilı bankterde, mikroqarjylyq ūiymdar kelısımşart qaǧazynda keibır paiyzdardy öte ūsaq ärıptermen jazyp qoiady. Äsırese, mikrokredittık ūiymdar osydan 2 jyl būryn qaryz aluşy bereşegın tölei almasa, künıne 1 paiyz qosylady dep körsetetın. 1 paiyz bylai qaraǧanda tükke tūrmaityn siiaqty. Künıne 1 paiyz bolsa, jylyna 365 paiyz. Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgınıŋ töraǧasy Mädina Äbılqasymova osyny 56 paiyzben şektedı. Üstemaqyny 56 paiyzdan tömendetu mikrokredittık ūiymdardyŋ tiımdılıgıne kerı äser etedı. Ondaida bız atalmyş ūiymdardan ajyrap qalamyz. Būl – halyqtyŋ az uaqytta, kepılsız aqşa alatyn mümkındıgı. Mikronesienıŋ tiımdılıgın körıp otyrǧandar da joq emes. Eger nesienı 30 paiyzben alsa, qaryzy 2-3 jylda eselenıp ketedı. Sondyqtan halyq nesie räsımdep jatqanda onyŋ paiyzyna, qandai täuekelge baryp otyrǧanyna oilanu kerek. Qarjylyq sauattylyq kerek bızge.
– Bızdıŋ elde boryşkerlerdıŋ qaryzy kollektorlarǧa ötken soŋ, tıptı eselenıp ketedı. Kollektorlar boryşkerge qaitadan nesie räsımdep, jeke notarius arqyly şeşım şyǧartyp, qaryzdy qaitaru üşın ıstı sot oryndauşylarǧa tapsyrady. Köbıne nesie boryşkerlerıne qatysty jeke notariustar zaŋdy belşeden basyp, ekı jaqtyŋ pıkırın tyŋdamai, aqşaly ūiymnyŋ müdesıne laiyq ükım şyǧarady. Notariustardyŋ sot mındetın atqaryp, bırjaqty şeşım şyǧaruyn bırjola toqtatu mümkın be?
– Ekınşı deŋgeilı bankter, mikroqarjylyq ūiymdardyŋ kommersiialyq ekenın ūmytpauymyz kerek. Iаǧni olar da kez kelgen käsıporyn siiaqty öz paidasyn, müddesın joǧary qoiady. Olarǧa qarjyny qūryltaişysy bergen nemese halyqtyŋ depozitıne jūmys ısteidı. Mäselen, byltyr qarjy instituttary 14,6 trillion teŋgege qaryz resımdegen dep aityp otyrsyŋ, bızdıŋ jalpy ışkı önımımız 77 trln bolsa, sonyŋ 14 trilliony, iaǧni 20 paiyzy qaryz aqşa. Sonyŋ jartysy – jeke adamdardyŋ qaryzy, būl – öte qomaqty qarjy. Qaryz alǧannan keiın onyŋ ösımı baryn ūmytpau kerek. 7 trillion, onyŋ 5 milliardynyŋ özı köp aqşa. Būl – 1-2 paiyzy ǧana. Nesiesın qaitarmai jürgenderdıŋ kölemı 3-5 paiyzdy qūrasa da, būl öte qomaqty qarjy bolyp körınedı. Al qalǧan 95-97 paiyzyn halyq qaitarady. Qazaqstanda kedeişılık 5-aq paiyz deimız, būl – 500 myŋ adam, būl Qaraǧandynyŋ halqymen teŋ. Qazaqstanǧa bölıp qarasaq, ärbır audanda, ärbır auylda 100-ge juyq adam qaryzǧa belşesınen batqan degendı bıldıredı. Nesie qatynastary örkeniettı eldıŋ alǧa jyljuyn körsetedı. Adam ölımı oryn aldy dep nesie qatynastaryn toqtata almaimyz. Sebebı barlyq käsıporyn nesiemen jūmys ısteidı.
– Sot oryndauşylar tarapynan bereşegın keşıktırgen boryşkerge resmi hat jazyp, ol qolyna timei tūryp, nemese onymen söilespei, eskertpei jatyp esepşottaryn būǧattap tastau jaǧdailary bolady. El esepşotynda aqşa bola tūryp, jiyrma myŋ teŋgelık aiyppūlyn tölei almai tanystarynan qaryz sūrap, zar jylap jüredı. Būl ärekettı basqa jolmen şeşuge bola ma? Mäselen, bırden banktık kartasyn būǧattamai, äuelı şetelge şyǧu mümkındıgın şektese…
– Mikrokredittık ūiymdar, bankter ıstı sot oryndauşylarǧa bergenge deiın 1 jyldai boryşkerdıŋ arqasynan quady. Ol töleitın qarajaty bolmaǧandyqtan telefon tūtqany kötermei, qaşyp jüredı. Berılgen qarjy uaqytynda qaitpasa, mikrokredittık ūiymdardyŋ tabysy kemidı. Sondyqtan olar ıstı oryndauşylarǧa, kollektorlarǧa jügınuge mäjbür bolady. Qaryzdy bügın jaba almasam, erteŋ tölermın dep qazaqşylyqqa salynamyz ǧoi. Tölemdı uaqytynda tölesek, onda mūndai oqiǧalar azyraq boluşy edı.
– «Memlekettıŋ tenderın üptep ketken kompaniialar bankrottyq jariialai salyp, bar jauapkerşılıkten qūtylyp jatady. Sol siiaqty jeke adamdy da bankrot dep jariialaityn zaŋ qabyldau qajet» deidı belsendıler. Būl pıkırmen kelısesız be?
– Käsıporyndardyŋ bankrot jariialauy – ejelden kele jatqan tärtıp. Olar jauapsyz qalmaidy, tübınde qaryzyn qaitarady. Kepılge qoiǧan mülıkterınen aiyrylady. Käsıporyn bankke ötıp ketedı. Al jeke adamdy bankrot jasau – öte kürdelı mäsele. Būl zaŋ qabyldansa, boryşker jartylai bas bostandyǧynan aiyrylady degen söz. Ol jūmys ıstegen künnıŋ özınde ailyǧyn ala almaidy. Bankrot etken ūiym sol jalaqysyn alyp, bereşegın tölep tūrady. Qaryzy bärıbır tölenedı, keşırılu jaǧdailary öte sirek kezdesedı. Ol adam qaitys bolǧan jaǧdaida ǧana keşırıluı mümkın. Basqa jaǧdailarda boryşkerdı bankrot dep jariialap, mülkınen aiyrady. Mäjbürlı türde jūmys ıstetıp, jalaqyŋdy ūstap otyrady. Äsırese, damyǧan memleketterde aliment tölemeitınderge qoldanylatyn şaralar osy siiaqty qataŋ.
– Bilık jiı nesie alatyn halyqtyŋ tabysyn arttyru üşın ne ısteuı kerek? Ekonomikalyq ahualdy qalai tüzeuge bolady?
– Osy mäselenı aityp kele jatqanymyzǧa biyl, mıne, 30 jyl boldy. Memleketımızdı damyǧan memleketter qataryna qosu – öte ülken mäsele. 1998 jyly 2030 jylǧa deiın 50 bäsekelestıkke qabılettı memleketter qataryna qosylamyz dedık, 2013 jyly būl maqsatymyz oryndaldy, 45-orynnan körındık. Endı 2050 jylǧa deiın 35 damyǧan memleketter qataryna qosylu maqsatymyz tūr. Sol deŋgeige jetsek, elımızdegı qiyn jaǧdaidaǧy halyq sany 5-10 paiyz emes, 1-2 paiyz bolyp, örkeniettı elder qataryna qosylamyz. Ekonomikalyq ahualdy qalai tüzeuge bolady? Bırınşı, memlekettık menşıktegı korrupsiianyŋ közı bolatyn kvazimemlekettık kompaniialardy azaitu kerek. Ūlttyq kompaniialardy azaitu kerek, olardy jekeşelendıru qajet. Sebebı bızdegı ūlttyq kompaniialar tender ötkızedı, biudjetten qarjy alady. Jemqorlyqtyŋ eŋ negızgı ūiasy – osylar.
– Mikronesie ūiymdarynyŋ qyzmetı saldarynan myŋdaǧan qazaqstandyq zardap şegıp otyr. Qazır lisenziiasy bar mikroqarjylyq qyzmettı jüzege asyratyn 1044 ūiym tırkelgen. Lisenziiasy joq, tıptı mikronesie ūiymy retınde arnaiy tırkeude joq bolsa da qaryzǧa aqşa beretın mikroūiymdar jūmysyna toqtau bolmai otyr. Mikroqarjylyq ūiymdardan memleketke keletın paida qanşalyq?
– Bırınşıden, memleketke salyq töleidı. Ekınşıden, mūndai ūiymdar qarjydan qysylǧan halyqqa kömektesetın ūiym boluy kerek. Bankter nesie jüiesınıŋ qan ainalymyn jürgızse, al mikrokredittık ūiymdar nesie aluşynyŋ kırısın, tölem qabıletın teksermei, qarjyny 5 minutta oŋdy-soldy ülestıre beredı. Mikrokredittık ūiymdarǧa halyq mūqtaj. Ony moiyndauymyz kerek. Olar anau aitqandai salyq tölep jatpasa da, belgılı bır deŋgeide halyqtyŋ qajettılıgın ötep otyr deuge bolady.
– Mikroqarjylyq ūiymdar ötınış bergennıŋ basynda nesiesı baryn, jūmyssyz ekenın bıle tūra milliondar beredı. Būl jaǧdaiy onsyz da müşkıl halyqty tyǧyryqqa tıreu me älde kömek pe? Mikronesieler tek tūrmysy täuır azamattarǧa berılsın desek, taǧy bolmaidy. Öitkenı olarǧa jügınetın de sol qaryzy köp qara halyq. Būǧan ne deisız?
– Qarjy piramidalary zaŋsyz jūmys ıstese, mikroqarjylyq ūiymdar zaŋmen jūmys ısteidı. Mikroqarjylyq ūiymdar ötınış bergen adamnyŋ basynda bır emes, bırneşe qaryzy baryn köre tūryp, tıptı ol adam jūmyssyz bolsa da sūraǧan qarjysyn oŋai bere salady. Nege? Olar täuekelge barady. Sebebı olar 10 adamǧa qaryz berse, sonyŋ 7-8-ı qaitarady. Qaryzyn qaitarǧandardyŋ paiyzynan 1-2 paiyzdy qūraityn qaryzyn qaitara almai jürgenderge bergen qarjyny öndırıp alady. Sosyn 1-2 paiyzdy qūraityn qaryzger azamattardyŋ ısın kollektorlarǧa arzanǧa satyp jıberedı. Sondyqtan mikrokredittık ūiymdar eş uaqytta qinalyp qalmaidy. Olar nesienı joǧary paiyzben bergendıkten, sol paiyz arqyly da tabysqa kenelıp otyr.
– «Qazaqstannyŋ teŋ qūqyq pen teŋ mümkındık instituty» qoǧamdyq qorynyŋ töraiymy Margarita Öskembaevanyŋ aituynşa, ötken jyly suisidtıŋ 17 paiyzynda qarjylyq taryǧu, kedeilıkke qatysty mäseleler türtkı bolǧan. Mäselen, Pavlodarda jas jıgıt ipotekalyq nesiesın tölei almai, onynşy qabattan sekırıp kettı. Almatyda qaryzǧa belşesınen batqan äieldıŋ jüikesı syr berıp, jyndyhanadan bır-aq şyqty. Şymkentte de qaryzǧa batqan boryşker öz-özıne qol salǧan. Nege elde öz-özıne qol salu köbeidı? Nege eŋsesı tüskender qatary artty?
– Būl jerde ekı mäsele bar. Qaryzǧa belşesınen batyp, öz-özıne qol jūmsau faktılerı būryn da bolǧan. Qazır äleumettık jelılerdıŋ arqasynda mūndai jaǧdailar aşyq aitylyp jür. Negızınde, qazır halyqtyŋ tūrmys jaǧdaiy jaqsy, öte tömen deŋgeide emes. Bügın qinalyp tūrsa, nesie alsa, erteŋgı künı jaǧdai jaqsaryp şyǧa keledı dep oilaidy. Jaǧdaiǧa tura qarap üirenu kerek. Bankten qaryz alyp, kün köremın, toi jasaimyn degen oi orǧa jyǧatynyn tüsınetın kez keldı.
– Jaqynda Mäjılıs deputaty Amanjan Jamalov nesiege qosylatyn üstemaqy men aiyppūldy esepteudı 90 künnen soŋ toqtatu kerek degen bastama köterdı. Osy maqsatta bankter men mikroqarjylyq ūiymdardy kepılge qoiylǧan üidı satqannan keiın ipotekalyq qaryz qaldyǧyn keşıruge mındetteudı ūsynyp otyr. Būl sözder estıgen qūlaqqa jaǧymdy, ärine. Degenmen bızdıŋ elde būl bastamanyŋ jüzege asuy, qoldau tabuy qanşalyqty mümkın jaǧdai?
– Halyq qalaulylarynyŋ ūsynystaryn bızdegı qarjy ūiymdary qarap jatar. Nesiege qosylatyn üstemaqy men aiyppūldy esepteudı 90 künnen soŋ toqtatsa, bızdegı qarjy jüiesıne qiyn bolady. Bastamanyŋ ıske asuy halyqqa jaqsy bolǧanmen, qarjy jüiemızge öte auyr tiedı.
