Aqyn öleŋge ainalsa, onda öleŋ mäŋgılıktıŋ sözıne ainalady. Mäŋgılık sözdıŋ «jeŋıldıgı – köbıktei, auyrlyǧy – tabyttai». Mäŋgılıktıŋ sözı – tüsınbegenge – jūmbaq, tüsıngenge – asyl. Bäz bıreulerdıŋ Jūmekendı jūmbaqtai beretını sodan bolsa kerek… Jūmekendı «jūmbaq» dep özımızdı aqtaǧan türımız. Äitpese…
«Keide şyŋnyŋ asqaqtyǧyn jasyrdyq…»
Jazuşy Ǧabbas Qabyşūly «Aramyzdan asyǧys attanǧandar» atty essesınde aqyndy bylai suretteidı: «…Jūmeken öleŋın aldyŋa tastap qoiyp, papirusın dembıl-dembıl tereŋ soryp, qoiu kök tütınnıŋ arasynan közın syǧyraita, jüzınde bolmaşy külkınıŋ, älde mysqyldyŋ ūşqyny sezılıp, ünsız, ūzaq qaraityn edı. Aqyn baqiǧa attanǧaly aramyzda ornaǧan sol tūman älı seiılmegen tärızdı bolady da tūrady». Rasymen, būl – kökeidegı saual. Jūmekendı «qazaq poeziiasyna tereŋdık äkeldı» dep, qanşa därıptesek te, aqyndyq häm adami bolmysyn bualdyr oilardan arşyp ap, tereŋ tüsıne aldyq pa?.. Auyr bolsa da, joq. Tüsıne almaudamyz. Deŋgei tömendeu. Oqyrman sanasynyŋ keŋdıgı kerek. Ol äzır uaqytqa täueldı…
Fransuz jazuşysy Romen Rollannyŋ «Önerdıŋ bırınşı zaŋy: eger aitatynyŋ bolmasa, auzyŋdy aşpa. Eger aitatynyŋ bolsa, adalyn ait, aldama» degenı bar. Näjımedenov – jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy Maǧjan men Sūltanmahmūttan keiıngı intellektualdy aqyn. «Är sözdıŋ tasasynda asylym bar» dep jyrlady da, aqiqatyn aqtardy, ädılın aişyqtady.
Öitpese,
Töbelerdıŋ köŋılı üşın,
Ǧasyrlyq,
Keide şyŋnyŋ
asqaqtyǧyn jasyrdyq.
Japalaqtyŋ şyqqany üşın
tasqa yrǧyp,
Taqqa süiep otyrǧyzdyq
«taqsyr» ǧyp.
Al, kei künı qyran qūstyŋ qanatyn
Qiyp alyp bır baiǧyzǧa japsyrdyq, –
deidı me, jaryqtyq?!
Topyraqqa bıtken taǧdyr
«Jūmeken – tereŋdıkten när alǧan, biıktıkten nūr emgen aqyn» degen Äbış Kekılbaev aqyn jaiynda köp jazdy, köp tolǧandy. Solardyŋ bırınde «Näjımedenov – jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ soŋǧy qyryq jylyndaǧy öz moinyna alǧan suretkerlık mındettemesın tolyq oryndap, qazaq ädebi keŋıstıgındegı poeziia syndy qozy jamyratqan auyldai mazasyz alqapty aiaq-qoly tügel, basy-közı bütın, qapysyz somdalyp, mūqiiat müsındelgen kesek eŋbek tastap ketken adam» dep aqtarylady.
«…Jūmeken Näjımedenov degen esım – özen, köl, taulardyŋ geografiialyq, tarihi ataulary sekıldı ruhani atauǧa ainalyp ketken esım» (Temırhan Medetbek). Adamzattyŋ kındıgı älmisaqtan topyraqqa bailanǧan. Jaratqan Adam atany somdarda perıştelerıne jer betınen bır tamşy su men bır uys topyraq aldyrypty-mys. Būl – Qūrani äpsana. Al, ömırge Allanyŋ ösietın arqalap paiǧambarlardan soŋ, aqyndar kelgenın eskersek, Jūmeken qysqa ǧūmyrynda özın tanyp ülgerdı, öz jaratylysyn ūǧyndy. Tırşılık filosofiiasyn qara öleŋge syidyryp, tabiǧat boiyna sıŋırgen tūnyqtyq pen möldırlıktı ǧajaiyp jyrlarymen ördı, örnektedı.
Saǧan da kerek topyraq,
Maǧan da kerek topyraq,
Topyraq kerek basqaǧa,
Tıken bop kökteu üşın de
Topyraq kerek, masqara!..
Jyr joldarynyŋ jalǧasynda myna tarmaqtar örbidı:
…Būtaqtarym – biıkte,
Tamyrlarym – tereŋde,
Būl – aqynnyŋ özın-özı tanuy. Özın-özı tanu – jalǧandyq pen mäŋgılıktı tanu. Jūmyrbastynyŋ fänidegı missiiasy da sol. Aqynnyŋ missiiasy da. «Būiyrmys» pen «jazmyş» är källada bar tüsınık. Sorymyzdy da, baǧymyzdy da sondaǧy jazulardan köremız. Aitylǧannyŋ öŋın ainaldyru aqynda joq ǧadet. Äitpese, Jūmeken «topyraqqa bıtken taǧdyrdyŋ myqtyraq» bolatynyn qalai aitpaq?..
Qadyr Myrza Älı zamandasy jaiynda: «Özın ömır baqi moiyndap öttım. Qazır de men üşın eŋ myqty aqyndardyŋ bırı – Jūmeken Näjımedenov.Tıptı, lirikalyq öleŋ jaza bastaǧan jastau şaǧymda «būǧan Jūmeken qalai qaraidy eken» dep oilaitynmyn» dep syr bölıptı. Qadyr qalt aitpaidy.
Terıskeige «tüie jün şapan kigızgen»
Jūmeken qara dombyranyŋ şanaǧynan da oi saudy, jyr tülettı, küi qalyqtatty. Qūrmanǧazy men Dinanyŋ ruhy aqynǧa bala şaǧynda-aq qonǧan. Alaida, būla talant, tūma daryny bererın qalamyna qūiypty ǧoi… Köŋıl tükpırınde sairap tūrǧan bır dünie, aqyn älem jauharlaryna qazaqtyŋ «tüie jün şapanyn kigızdı». Küngei men terıskeidı ana tılınde söilettı. Saǧdi, Faiyz, Ahmad, Nezval, Şevchenko, Aibek, Babajan, Hikmetterdı oqytty bızge. Türıktıŋ on tört aqynynan bır jinaq berdı. Orys aqyndarynan (Iý.Kuznesov, V.Saianov, M.Svetaeva, İ.Erenburg) jasaǧan audarmalaryn 1980 jylǧy «Orys sovet poeziiasynyŋ antologiiasynan» tabuǧa bolady.
«Zaual» – A.Bloktyŋ belgılı «Vozmezdie» poemasynyŋ tärjımasy. Osy şyǧarmany audaru barysyndaǧy özınıŋ psihologiialyq ahualyn aqyn bylai sipattaǧan: «Men osy künı Bloktyŋ ışıne tereŋdep enıp ketkenım sondai, endı qaitadan özımnıŋ Jūmeken Näjımedenov qalpyma kele almai qinalyp jürgen jaiym bar»… Blokqa ekınıŋ bırı tısı bata bermeitının eskerıŋız.
Aqyn jarynyŋ qūpiiasy nemese jariialanbaǧan bır kıtap
Tomaǧa tūiyq, momaqan, oily küide ömırden ozǧan aqynnyŋ keşege deiın üş tomdyq mūrasymen ǧana tanys edık. Asqaq beine üş tomdyqtan bärıbır būlyŋǧyrlanyp tūrǧandai edı… Aǧymdaǧy apta ışınde Astana oqyrmandary Jūmekennıŋ jetı (!) tomdyǧymen qauyşty. «Qazyǧūrt» baspasynan jaryq körgen jinaqtyŋ şyǧuyna baspa direktory Temırǧali Köpbaev, Senat deputattary Särsenbai Eŋsegenov, Ǧarifolla Esım syndy azamattar janaşyrlyq tanytqanyn auyz toltyra aitqan jön.
Jūmekennıŋ tolyq şyǧarmalarynyŋ tanystyrylymy jemıstı oilarǧa sebepker boldy. «Abai», «Jambyl», «Mūqaǧali» jurnaldary ädebietsüier jūrttyŋ köz aldynda. «Qasym» jurnaly da dauylpaz aqynnyŋ mūrasyn tereŋnen tartuda. Jūmeken şe? «Jūmeken» jurnaly nege joq? Aqyn tuǧan ölkeden aqqan mūnai küllı qazaqtyŋ jyrtyǧyn jamap otyr. Sonyŋ bır-ekı tamşysy qazaq ruhaniiatyn bır qaryq qyluǧa artylmai qalyp pa?.. Nemese, Jūmeken Näjımedenov atyndaǧy syilyqtyŋ jügın kötere almaidy ma?
Jetı tomdyqty qarsylaǧan ziialy qauym, aqynnyŋ zamandastary köŋıldegı saliqaly sözderı men estelıkterın aiamady. Jazuşy-jurnalist Quanyş Sūltanov sol Jūmekennıŋ jiyrma bır jasynda jazǧan, keiın änūranymyzǧa ainalǧan «Menıŋ Qazaqstanymnyŋ» tarihyn äŋgımeledı. Būrynyraqta, «Jūmeken – eşqandai syilyqqa syimaityn aqyn» dep, aqiqatyna jügıngen «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ prezidentı Sauytbek Abdrahmanov būl joly da köŋılındegı körkem oilaryn aǧytty: «Mūqaǧaliǧa elıktep şyqqan aqyn bar, Jūmataiǧa, Tölegenge elıktep, top jarǧan aqyn bar. Bıraq, Jūmekenge elıktep şyqqan aqyn äzır joq. Öitkenı, onyŋ jaratylysy basqa, strukturasy, jazuy, bıtımı bölek.
«…Oiym üşın sot bar ma, jaza bar ma?
Jaza bolsa, tap menı jazalaŋdar!» deidı. Onyŋ ne oilap otyrǧanyn kım bılıptı?.. Būl – danyşpandyq!
Jūmekennıŋ «Küi kıtabyn» ekınşı kursymda oqydym. «Küi kıtabyn» älemdegı sirek kıtaptardyŋ qataryna jatqyzuǧa äbden bolady…» dedı.
Jūmekenmen dos bolǧan jazuşylar Äkım Tarazi men Dükenbai Dosjan bırge jürgen kezderınen syr tartty. Ömırınıŋ är tūsynan äŋgımeler şerttı. Olardyŋ sözı «aqynnyŋ ǧūmyry endı bastaldyǧa» saiady. Aqynnyŋ oşaǧynyŋ otyn söndırmei, tütının tütetıp otyrǧan jary Näsıp Mūstaqqyzy söiledı. Kıtapty şyǧarudaǧy qiyndyqtardy söz ettı. Qolǧabys etken azamattarǧa alǧysyn jaudyrdy. «Būl jetı tommen Jūmekennıŋ mūrasy tügesılgen joq. Ekı-üş jyldan keiın seksen jyldyǧy Jūmekennıŋ. Mereitoiǧa qūrqol barmaiyn dep, älı eş jerge şyqpaǧan, basylmaǧan, bır kıtapqa siiatyn bırşama öleŋı men kündelık betterın saqtap qaldym» dep, aqynnyŋ jary bır qūpiiasyn aşty.
Ashat RAIQŪL
