Joǧary bılım qoljetımdı bola ma?­

Är ata-ana balasynyŋ bola­şaq­ta eŋ aqyldy, eŋ bılımdı, eŋ tabysty bol­ǧanyn armandaidy. Sondyqtan osy ar­mandy jüzege asyru üşın olar mei­lın­şe küş salyp, qolynan kel­genın aianbaidy. Bızdıŋ elımızde ba­lany kışkentaiynan damytyp, oǧan bılım beruge qajettınıŋ bärı bar. Mem­leket te azamattarynyŋ bı­lımdılık deŋgeiın köterıp, bılım alu­dy jeŋıldetetın, yntalandyra­tyn jaŋa joldar ūsynyp, osy baǧyt­ta auqym­dy şara­lar qoldanuda.

Bügınde onyŋ nätijesı auyz toltyryp aitarlyqtai. Mäselen, BŪŪ derekterı boiynşa, soŋǧy on bes jylda Qazaqstan äldeqaida ılgerı basqan, al soŋǧy üş jylda adamnyŋ damu İndeksı jaǧynan körsetkışı joǧary elderdıŋ qatarynda. Iаǧni, halqymyzdyŋ 99,6 paiyzy – sa-uatty. Osy belgıler boiynşa, bız älemdegı 177 eldıŋ arasynda 14 – orynda, al Aziiada bırınşı orynda köş bastap tūrmyz.

Osylaişa, bügınde qazaqstandyq bılım beru halyqaralyq bılım beru keŋıstıgınde laiyqty oryn alyp keledı. Däl qazır elımız otandyq bı­lım be­ru jüiesınıŋ damu jolyndaǧy sannan sapaǧa köşetın kezektı orasan zor kezeŋge aiaq basqaly tūr. QR Prezidentı bılım berudı damytudyŋ memlekettık baǧdarlamasyn bekıtu kezınde «Ömir boiy bilim alu» är­bir qazaqstandyqtyŋ jeke ūstany­­myna ainaluy tiis. Al ol üşın mek­tep­ke deiın­gıden ǧylym därejesı­ne deiıngı bılım aludyŋ är deŋgeiı ha­lyqqa qoljetımdı bolu qajettıgın ai­ryqşa aityp ötken bolatyn.

Bılımnıŋ qoljetımdılıgı – onyŋ jalpy sapasynyŋ bır körsetkışı. Osyǧan orai, eldegı bılım berudıŋ sapasyn köteru üşın onyŋ qolje­tım­­dılıgın arttyratyn qosymşa me­ha­nizm­der qajet. Jyl saiyn mem­le­ket bı­lım beru grant­taryn kö­bei­tıp, bılım be­ru kre­dit­terınıŋ kö­le­mın art­tyru üşın jaǧ­dailar jasauda.

Osy rette, soŋǧy ekı jylda «Mem­lekettık bılım beru jinaqtau jüie­sı turaly» jaŋa Zaŋ joba­ny daiyndau jäne talqylau boiyn­şa qyzu jūmys jürgızıldı. Osy jūmys­tar­dyŋ nätijesınde, 2012 jyl­dyŋ 13 jeltoqsanynda Qazaq­stan Respublikasynyŋ Parlament Senaty atalmyş zaŋjobany qabyldady. Al, būl – jaŋa 2013 jy­ly qazaqstandyq azamattardyŋ öz bolaşaǧyn senımdırek jos­par­lauǧa mümkındıgı bolady degen söz. Öitkenı, memleket bılım aluǧa qa­rajat jinau üşın jaǧdai jasauda, sonymen bırge mūndai salymdarǧa memlekettık syilyqaqylar bölıp olardy qūptap otyr.

Qoǧamymyzdyŋ jaŋa engızulerge saqtyqpen qaraityny belgılı. Äri­ne, bılım beru jinaqtau jüiesın en­gızu kezınde memleket halyqtyŋ oqu­ǧa qa­rajat jinauǧa qarsy, jaǧymsyz, syndy közqarasyna ūşy­rauy äbden mümkın. Öitkenı, qoǧa­mymyz üşın bılım beru salym­daryn jasap, qarajat jinau – bı­lım berudı qarjylandyrudyŋ taŋ­syq, üirenşıksız qūraly. Äit­se de, är aza­mat memlekettıŋ öz azamat­ta­ry­nyŋ laiyqty bılım aluyna asa müd­delı ekendıgın bıluge tiıs.

Endeşe jaŋa jinaqtau jüiesı salym jasap, qarajat jinau arqyly jaqyn bolaşaqta oqu aqysyn töleuge qosymşa jaǧdai jasaidy jäne memlekettık granttar men bılım beru kreditterımen qatar jūmys ısteitın bolady. Jastar är­qaşan tegın bılım aluǧa ümıtker bola alady. Al, ol üşın kürdelı synaqtan jäne qataŋ baiqaudan sürınbei ötıp, erekşelıgıŋdı däleldeuge tura keledı. Būl jaŋa zaŋ talapker bılım beru grantyn ielenbegen jaǧdaida ata-anaǧa öz balasyn saqtandyruǧa müm­kındık beredı. Esep-şotta jet­kı­lık­tı qarajat bolsa, qalaǧan JOO jä­ne maman­dyqty taŋdauǧa bolady.

Memlekettık bılım beru jinaqtau jüiesı ekınşı deŋgeidegı bankter arqyly qyzmet etedı. Salymşy ūsyna­tyn şarttary özınıŋ qajet­tılık­terı men mümkındıkterıne säi­kes keletın banktı taŋdai alady, iaǧni, bank taŋdauda salymşyǧa tolyq erık berıledı. Qazaqstan Res­­pub­li­ka­sy­nyŋ kez kelgen azamaty jas erek­şe­lıgıne qaramastan salym­şy boluǧa qūqyly. Ol qa­tysu­şy bankpen memlekettık bı­lım beru jinaq­tau salymy turaly şart jasa­syp, şot aşady. Şart bala­nyŋ atyna jasa­lady, bıraq ol salymdaǧy qarajatty jūmsauǧa qabı­let­tı bolǧanşa onyŋ müddesıne bala­nyŋ ata-anasy, ne özge zaŋdy ökıl­derı ökıl­dık etedı.

Osydan keiın jinaqtaudyŋ müm­kın bolatyn merzımın, boljanatyn somasyn jäne salymdardyŋ uaqy­tyn belgılep, esep-şotqa salym ja­sap tūru qajet. Salymdy aşu kezınde 3 AEK kölemınde eŋ az salym jasau qajet. Būl şamamen 5 myŋ teŋge.

Banktık salym şartynda är qa­tysuşy bank naryqtaǧy jaǧdai men banktıŋ saiasaty negızınde jeke ūsyna­tyn banktıŋ syiaqy möl­şerlemesı belgılenedı. Memlekettık syilyqaqynyŋ mölşerı – 5%, basym sanatqa jatatyndarǧa – 7%. Mūndai sanatqa jetım balalar, köp balaly jäne tūrmysy tömen otbasylardaǧy balalar, mügedekter siiaqty äleumettık kömektı köbırek qajet etetın azamattar jatady. Alaida, är salymşy memleketten jylyna 100 EAK aspaityn soma aluǧa qūqyly.

Būl qor tek qana bılım aluǧa jūm­saluy mümkın. Jinalǧan qara­jat­tyŋ basqa eşqandai maqsattarǧa paida­la­nyluy mümkın emes jäne keibır erekşe jaǧdailardy eseptemegende, salymşynyŋ qolyna berılmeidı. Būl jerdegı «erekşe jaǧdailar» salymşy qaza bolǧan, sot ony «habarsyz ketken», «äre­ket­ke qabıletsız» nemese «qai­tys boldy» dep jariialap, tany­ǧan nemese onyŋ densaulyq jaǧ­daiy­na bailanysty oquyn jal­ǧas­ty­ruǧa qabıletı bolmaǧan jaǧdai­lar, sondai-aq salym­şynyŋ grant­qa tüsuı bolyp tabylady. Salym merzımınen būryn alynatyn bolsa, nemese basqa maqsatta paidala­nylsa, mem­lekettık syilyqaqy biud­jetke qaitarylady. Iаǧni, sa­lym­­şyǧa jina­ǧan qara­jatyn bank­tıŋ syiaqysymen bırge, bıraq mem­le­ket­tık syi­lyq­aqy­syz aluyna bolady.

Eger jinalǧan qarajat oqudyŋ aqysyn töleuge jetkılıksız bol­ǧan jaǧdaida salymşy ekınşı deŋ­­gei­degı bankten memlekettıŋ jüz­­paiyz­dyq kepıldıgımen jetpei tūr­­ǧan so­maǧa bı­lım beru kreditın re­sım­dei alady.

Būǧan qosa, salymşylarǧa sa­­lyq je­ŋıldıkterı retınde, salym­dar boiyn­şa memlekettık syi­lyq­aqy­lar jeke tabys saly­ǧynan bosatylady. Sonymen qatar, bılım beru ji­naqtau salymdary depozitterdı mındettı kepıldendıru nysany bolyp tabylady, sondyqtan qatysu­şy bank mäjbürlep taratylǧan jaǧdaida, salymşy 5 mln. teŋge şamasynda kepıldıktı ötemaqy alu­ǧa qūqyly.

Memlekettık qoldaudyŋ nätije­lı­lıgı men jüzege asyryluy köpte­gen jaǧdaida qoǧamymyzdyŋ sana­ly­­lyǧyna, iaǧni, qazırgı zamanda bar­lyq jerde, onyŋ ışınde bılım be­ru­de de bäsekelestıktıŋ baryn tüsı­nu daiyn­­dyǧyna bailanysty. Osy­ǧan orai, otbasylyq jospar­laudyŋ basym bölıkterınıŋ bırı retınde bala­larynyŋ bılım aluyna salym jasaudyŋ maŋyzdyly­ǧyn jäne olar­dyŋ da öz balasyn joǧary bı­lım­­men qamtamasyz etuge memle­ket­­pen bırdei jauapty ekenın, son­dai-aq, mem­lekettıŋ osy üşın jasap otyr­ǧan müm­kın­dık­te­rın pai­dala­nu­dyŋ artyqşylyqtaryn ūǧynǧandary jön.

Qarajat jinau, grantqa tüsu, bı­lım beru kreditın alu nemese oqudy öz qarajatynan töleu siiaqty bılım aludyŋ qandai ädısın taŋdaitynyn halyq özı şeşedı. Al, Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ eŋ negızgı jūmysy alda, ol – jaŋa salymdar jüiesın ıske qosyp, onyŋ tolyq qyzmetın qamtamasyz etu.

Äliia OMAROVA,
«Qarjy ortalyǧy» AQ