Dünie dos pa, bos pa?

Omar TEMIRBEKOV, L. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı qazaq ädebietı kafedrasynyŋ dosentı, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty

Abai şyǧarmaşylyǧyn zertteude ǧylymi ainalymǧa dūrys tüspei jürgen ūǧymdardyŋ bırı – «dünie dos» mäselesı. Būǧan sebep, aqyn eŋbekterınıŋ keibır basylymyndaǧy «dünie dos» ūǧymynyŋ «dünie bos» bolyp özgeruı. Osy mäselenıŋ baiybyna baru üşın aldymen «dünie» ūǧymyna, onyŋ män-maǧynasyna üŋılıp körelık. Dünie – qazaqy oilau jüiesınde äbden qalyptasqan ūǧym: arab tılındegı bırınşı maǧynasy – ömır, tır­şılık. Qazaqy qoldanu aiasyna orai «o dünie» jäne «bū dünie» dep bölınetını taǧy bar. «O düniesı» – ahiret: adam janynyŋ mäŋgılık mekenı. «Bū düniesı» – adamnyŋ osy ömırdegı ölşeulı ǧūmyry. Endı, aqyn «dünie dos» ūǧymynda qai dünienı aityp otyr? Älbette, osy dünienı. Sözımız däleldı bolu üşın oişyldyŋ öz qolynan şyqqan mätınderın alǧa tartalyq. Ärine, eŋ bırınşı äŋgımemızge arqau bolyp otyrǧan «dünie dos» ūǧymyna qatysty negızgı mätındı qaras­tyramyz. Ol Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ altyn özegı bolyp tabylatyn «Keide eser köŋıl qūrǧyryŋ» dep bastalatyn öleŋı. Būl öleŋde bız köterıp otyrǧan mäsele aiqyn ärı tıkesınen qoiylady:

…Mahabbatsyz – dünie dos,
Haiuanǧa ony qosyŋdar.
Qyzyqtan özge qalsaŋ bos,
Qatynyŋ, balaŋ, dosyŋ bar…

Osy üzıktı hal-qadarymyzşa taldap kö­relık. Eŋ aldymen, «mahabbatsyz qalǧanda dünie adamnyŋ dosyna ainalady» degen oi ūştyǧy aldymyzdan şyǧady. Ärı mahabbatsyz qalu – kemıstık, orny tolmas olqylyq. Öitkenı, ondai adam haiuan esebınde. Tıptı, adam sanatynan şyǧarylady degen oidy oqimyz. Ärine, mūndai kesımdı pıkır kımge de bolsa auyr tietını belgılı. Bıraq, tek qana qazaq mädeni kontekstınen alys adamǧa ǧana. Qazaqy tärbie alǧan adam būǧan renjımese kerek. Qazaq o bastan söz tüsınbegen, aitqanǧa toqtamaǧan adamdy «mal» dep nyspylap jatady. Būl nyspylau biologiialyq ataudan görı, tanymdyq tūrǧydan berıletın atauǧa dälırek keledı. Aitqan sözın ötkıze almai aşynǧan aqyn bırde nazalanyp bylai deitını bar: «…Osyndai söz tanymaitūǧyn elge söz aitqanşa, özıŋdı tanitūǧyn şoşqany baqqan jaqsy». Jalpy, islam mädenietı taraǧan elderde adamdardy tanym därejesıne, sapalyq qasietıne orai «adam» jäne «haiuan» (nemese «mal») dep bölu – qalyptasqan ürdıs.

Kötergen naqty mäselemızge qaita oralyp, ony zerde qalybynan ötkızuge talpynys jasalyq. «Dünie dos» ūǧymy qazaq oqyrmanynyŋ qabyldauyna auyr bolǧany sonşalyq, ol ony «dünie bos» dep özgerttı. Jekelegen ǧalymdar «joq, dünie bos emes, dūrysy – dünie dos» dep qanşa däleldeuge
tyryssa da, qalyŋ köpşılık üirenşıktı «dünie bostan» älı de bolsa bas tartar emes. Al, osy «dünie dos» qazaq mädenietıne qan­şalyqty etene ūǧym? Älde mülde jat ūǧym ba? Abai būl ūǧymdy qoldanu arqyly jaŋalyq engızıp otyr ma, älde bar bolǧany qalyptasqan däs­türlı oilau jüiesın jalǧastyruşy ma? Ras, köptegen sūraqtar qoidyq. Sūraq qoia otyryp, mädeniet qatparlarynyŋ tereŋı­nen belgılı bır sebeptermen ǧylymi ainalymnan şyǧyp qalǧan ūǧym-tüsınıkterdı tırıltpekpız. Osy maqsatymyzǧa jetu üşın qazaq mädenietınıŋ baǧa jetpes asyl mūra­larynyŋ bırı Şal aqynnyŋ (Tıleuke Qūle­keūly) şyǧarmaşylyǧyna den qoialyq:

Dünie degen şolaq deptı,
Jan denege qonaq deptı,
Ahiret degen bır kiım
Alyp qaitar sol-aq deptı,
Dünie degen osy,
Eşkımnıŋ emes dosy,
Bolar edı dosy,
Aumasa eger qosy…

Osy mätınnen «dünie dos» qazaq mäde­nietınde äbden qalyptasqan, talai ǧasyrlar boiy ūrpaq tärbiesınde dūrys sananyŋ qalyptasuynda özındık qyzmet atqaryp kel­gen dünietanymdyq ūǧym ekenın jıtı aŋ­ǧa­ramyz. Ekınşıden, dünie ūǧymynyŋ ekın­şı bır semantikalyq maǧynasy – zat, mülık, jihaz. Būl tūrǧydan alǧanda, dünie eşqaşanda bos bolmaidy; dünie qaşanda zattarǧa, närselerge, mal-mülıkke, düniiaui qyzyqqa toly bolady. Tıptı, joǧaryda keltı­rılgen Abai öleŋındegı qatyn, bala, dos ūǧym­darynyŋ özı dünienıŋ qyzyǧyna jatady. Al, Şal aqyn nelıkten dünienıŋ adamǧa dos bola almaitynyn aşyq aitady. Öitkenı, bız dos tūtyp senıp jürgen dünienıŋ (osy ömırdıŋ) qosy auyp qalady. Adam ömırı qazaqi dünietanymda ekıge bölınedı: fäni (ötkınşı ömır, osy ömır) jäne baqi (mäŋgılık ömır). Mıne, bız qara tūtyp, köŋılge medeu sanap jürgen dünienıŋ qyzyqtary ana düniege, baqiǧa, jannyŋ mäŋgı ömır süretın düniesıne öte almai, qosy auyp qalady. Būl oiyn Şal ärı qarai naqtylai tüsedı:

Jıgıtter, jalǧan dünie bızden qalar,
Bır künı ajal kelıp janyŋdy alar,
Jan şyǧyp dünieden köşkennen soŋ,
Mal-mülkıŋ, qatyn, balaŋ, bärı qalar.

Endı alǧan taqyrybymyzdan auytqymai äŋgımege özek bolǧan aqyn öleŋıne qaityp oralaiyq. Osy şumaqtyŋ üşınşı jolynda «özge qyzyq» haqynda söz bolady

(«…qyzyqtan özge qalsaŋ bos…»). Sonymen, Abai bızge ekı türlı qyzyqty körsetıp berıp otyr: dünienıŋ qyzyǧy (qatynyŋ, balaŋ, dosyŋ) jäne «özge qyzyq». Bızdı däl osy sätte qyzyqtyryp otyrǧan da osy «özge qyzyq». Būl özge qyzyqqa qolyŋ jete almai qalsa (bos qalsaŋ), renjıme dep jūbatady aqyn. Esesıne «qatynyŋ, balaŋ, dosyŋ bar»; solardy qanaǧat qyl, mıse tūt degen oidy aŋǧaramyz.

«Dünie dos» ūǧymyn tüsınu üşın qalai bolǧanda da islam mädenietıne, pälsapasyna soqpai öte almaitynymyz basy aşyq närse. Ol qazaq mädenietınıŋ qalyptasu barysynda islamnyŋ eleulı röl atqarǧanynda bolsa kerek. Qarap otyrsaq, qazırgı qazaqy oilau jüiesındegı negızgı kategoriialar arab tılınen engenın baiqaimyz. Sondyqtan, qazaq mädeni oilau jüiesınıŋ konteksın islamnan bölıp alyp qarastyra almasaq kerek. İslamda orys tılındegı «mir» ūǧymyn negızı ǧalam (älem) sözı beredı. Qūranda Alla taǧala On segız myŋ ǧalamdy jaratty deidı. Endeşe däl osy ūǧym­dy beretın «dünie» sözı qaidan keldı? Ol nen­dei maǧynany beredı? Bız, oilap qarasaq, öz töl oilau jüiemızden ajyrap ketkenımız son­şalyq, keide ūǧymdardy oryndy-orynsyz, baiybyna barmai qoldanyp jatamyz. Äiteuır, abyroi bolǧanda qaimaǧy būzylmaǧan qasiettı tılımız kömekke kelıp, köptegen filosofiialyq ūǧymdardyŋ şyn maǧynasyn tüsınuge talpynyp jatqan jaiymyz bar.

Eger «älem» ūǧymy jalpylyqty, abs­traktılıktı beretın bolsa, «dünie» ūǧymy naqtylyqty beredı ǧoi dep oilaimyz. Son­dyqtan da naqty «bū dünie» (osy ömır, osy tırşılık) jäne «o dünie» (ana ömır, ana jaq­taǧy tırşılık) degen tüsınıkter berık qa­lyp­tasqan. Endeşe, Abai oiyn da osy qazaq üşın dästürlı bolyp sanalatyn mädeni kon­teksten bölek qarastyra almaimyz. Osy ereje-talaptardy oryndaǧanda ǧana, oişyl bızdı öz älemıne kırgızbek, esıgınen qaratpaq.
İslam dınınıŋ ırgetasy bolyp esepteletın imannyŋ jetı şartynyŋ bırı – aqiretke (o düniedegı ömırge) senım. Eger adam aqiretke senbese, jannyŋ mäŋgı ömır süretınıne ilanbasa – onyŋ imany (senımı) kämıl emes. Abai būl jönınde bylai deidı:

…Kım jürer tırşılıkke köŋıl bermei,
Baqi qoimas fänidıŋ mının körmei.
Mını qaida ekenın bıle almassyŋ,
Tereŋ oidyŋ telmırıp soŋyna ermei.
Düniege dos aqiretke bırdei bolmas,
Ekeuı tap bırdei bop ornyǧa almas.
Düniege yntyq, mahşarǧa amalsyzdyŋ
İmanyn tügel deuge auzym barmas.

Oi qarapaiym: kımde-kım osy düniege kö­ŋı­lın bermese – sol mūsylman, sonyŋ ima­ny kämıl. Bıraq ol mümkın emes: ömır sür­­gennen keiın az ba, köp pe, dünienıŋ qy­zy­ǧynan tys qala almaisyŋ. Osy tırşılık dünie­sıne batyp, jalǧan (ötkınşı) dünienıŋ arbauyna şyrmalǧan adamdy «ūiqysynan» oiatyp, şyn ömırge qarai bet būrǧyzatyn da osy – baqi (nemese aqiret) ūǧymy. Tün arqyly künnıŋ män-maǧynasy aşylatyny siiaqty, auru arqyly densaulyqtyŋ qadırıne jetetınımız siiaqty, osy ömırdıŋ (fänidıŋ) syry da tek qana baqi arqyly aşylmaq.

Bıraq, ol – kez kelgennıŋ uysyna tüse bermei­tın erekşe nesıbe, airyqşa baq-talai. Ol üşın «tereŋ oidyŋ telmırıp soŋyna eruıŋ» şart; sonda ǧana fänidıŋ mını aşylyp, syry aldymyzǧa tartylady. Osy pıkırın oişyl bylai dep taratady: «Kımde-kım aqirette de, düniede de qor bolmaimyn dese, bılmek kerek: eş adamnyŋ köŋılınde ekı quanyş bırdei bolmaidy, ekı yntyq qūmarlyq bırdei bolmaidy, ekı qorqynyş, ekı qaiǧy – olar da bırdei bolmaidy. Mūndai ekı närsenı bırdei bolady dep aituǧa mümkın emes. Olai bolǧanda qai adamnyŋ köŋılınde dünie qaiǧysy, dünie quanyşy aqiret qaiǧysynan, aqiret quanyşynan artyq bolsa – mūsylman emes».

Endı būlai bolǧanda kımde kım düniege dos bolsa, mahşarǧa (o düniedegı adamnyŋ künäsı tekserıletın oryn) amalsyz bolsa – ondai adam bügınımen ǧana ömır süretın haiuan ese­­bınde. Ol üşın tırşılıktıŋ syry jabyq. Dü­nienıŋ syry – beimälım. Ol degenımız – özınıŋ adami bolmysyn aşa almaǧan adam. Aty bar da zaty joq pende. Osynyŋ bärınıŋ sebebı – mahabbattyŋ joqtyǧynda. Mahabbattyŋ da tür-türı bolatyny taǧy da haq. Abaidyŋ ne­gızgı nysanaǧa alyp otyrǧany qai mahabbat? Ärine, Jaratuşyǧa degen mahabbat. 

(Jalǧasy bar)