Önerımen, eŋbegımen, erekşe bolmysymen oqşaulanǧan tūlǧalar jaily tolǧansam, töbesı kökpen talasqan biık-biık taular köz aldyma keledı. Tau-lar. Bırı – yqtauǧa jaqsy, kölemdı, qanatyn jaiǧan, endı bırı – jer betındegı tırşılıkke biıkten köz salyp otyruǧa yŋǧaily, töbesı jazyq, mekendeuge jaily, al kelesılerı – kögıne köterılseŋ, köterıluge şamaŋ jetse, bır sät te bolsa aspan qūşaǧyna engendei ǧajaiyp küige böleitın, kök tıregen biık şyŋ.
Fariza Oŋǧarsynova osyndai ūşar basy kökpen astasqan, bas ainaldyrar biık şyŋ tärızdı. Olai deitınımız, zamandas-qalamdastary aitatyndai, «aldynan kelgendı tısteitın, artynan kelgendı tebetın», asau da aduyn mınezdı aqyn bolmysy, rasynda, tym kürdelı. Bır qyzyǧy, köŋılıne jaqpai, kölgırsıgenge qanşa ūryssa da, aqyn apamnyŋ ar jaǧy külımsırep tūrady. Öitkenı, jany näzık.
«…Sezımın qanşa aşyq aitam dese de, aqyn qyz tabiǧatynda älsızdık pen näzıktık joq emes. Jıbekten jūqa, perneden sergek jan bolmasa: «Şyr etkendei qoŋyrau – sonda esıkke, jüregım jügıredı» degen dırıldı joldardy jazar ma edı?!» dep qalamdas sıŋlısı Küläş Ahmetova bır maqalasynda jazǧandai, sonşalyq sezımtal.
Alǧaşqy kezdesu
2002 jyly «Qazaq ädebietı» gazetıne sūhbat alu üşın alǧaş ret Fariza apammen tıldeserde jastyǧym, balaŋdyǧym bolsa kerek, eşteŋeden taisalmaǧam. Aqyn apam da özın ızdep kelgen qarşadai qyzdy jyly şyraimen qarsy aldy. Alaida, jat qolǧa bırden jalynan sipatpaityn arǧymaq attai, maŋailatpai, sūraqtarymdy jazbaşa türde äkelıp tastauymdy būiyrdy. Būdan soŋ, Quanyş Sūltanovtyŋ sözımen aitqanda, aqyndardyŋ amanatyn arqalaǧan, HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy poeziia älemınıŋ patşasyndai bolǧan Mūqaǧalidyŋ mūŋyn tyŋdaǧan aqynǧa sūraq daiyndauǧa kırısıp kettım.
Fariza aqynǧa özge oqyrmandary men jalpy halyqtyŋ yqylasy qanşalyq ystyq bolsa, menıŋ de köŋılım sonşalyq ıŋkär edı. Äsırese, bala künımde Fariza aqynnyŋ şyǧarmaşylyq keş ötkızıp, onda qyz-kelınşekter sahnaǧa şyǧyp, közıne jas alyp, aqyn apaiyna degen şeksız ıltipatyn jetkızıp, aqynǧa arnaǧan öleŋın oqyp, aqyn jyrynan janyna medet tapqanyn aqtaryla aitqanyn teledidardan tamaşalap, ülken äser alǧandyqtan, aqynnyŋ endı betımdı qaitarmaitynyna senımdı edım. Äitse de, daiyndaǧan saualdarym älı ömırden oi-olja jinaqtamaǧan menıŋ öz deŋgeiımde bolyp şyqty. Köŋılım, nietım dūrys bolsa da, söz qoldanysym qisynsyzdau tiıp, aqynnyŋ aşuyn tuǧyzdy.
Jazbaşa bergen saualdaryma ekı künnen soŋ-aq jazbaşa jauap kelgen. Onysy, turasyn aitqanda, jekıru, ūrsu edı. «Myna sūraǧyŋda qandai mysqyl jatqanyn bılmeimın» dep tūryp, aqyn apam kädımgıdei «tomsyraiypty» da.
Aqyry tılım jetpegen oi-sezımımdı qalamymnyŋ ūşy maŋailamaitynyn aŋǧartu üşın Fariza apaǧa telefon şaldym. Aqyn apam menıŋ jauapqa qanaǧattanbaǧanymdy tüsınıp, qoljazbany özıne qaitarudy talap ettı. «Auyzşa äŋgımelessek, mūndai tüsınbeuşılık tumas edı, menıŋ endı ne kınäm bar» dep, özım de jas adamǧa tän örkökırektık tanytyp, qasarysyp baqtym. Ärine, balalyǧymnan.
Alǧaşynda ūrsyp, tūtqany laqtyra salǧan apam ekınşı ret telefon şalyp, äŋgımege tartqanymda menı tüsıngendei boldy. Söitıp, söilesu üşın Parlamenttegı kabinetıne şaqyrdy.
«Tüie tolǧatqan jerıne qaityp jolamaidy» deidı. Men endı qaitken künde de, är sözıme abai bolyp, Fariza apammen tıl tabysudy mūrat ettım.
Endıgı kezdesude Fariza apam özı kıp-kışkentai, bıraq mınezı «şataq» jurnalistke, iaǧni maǧan synai qarady. Özıme söileuge mümkındık berılgenın ūqtym da, aqynnyŋ keibır öleŋderın jatqa bıletınımdı, tıptı, keibırın öz betımızşe än qylyp aitatynymyzdy äŋgımelep, «önerıme» bastym.
Jasymnan ūnatyp em bır jıgıttı,
Süiudıŋ qiyndyǧyn kım bılıptı.
Köz qyryn tastamai ol öte berdı,
Jürekke arqalatyp nūrly ümıttı.
Köz qyryn tastamai ol öte berdı,
Jürekke arqalatyp nūrly ümıttı,
oi, nūrly ümıttı, oi, nūrly ümıttı,
o-o-ou, nūrly ümıttı, o-o-ou, nūrly ümıttı…
dep, jyrǧa ǧaşyqtyǧyn beinelegen «Ūnatyp em…» atty öleŋdı özımızdıŋ änımızben oryndap şyqtym.
Synaq tapsyrǧandai janymdy salyp, özımnıŋ böten nietım joq ekenın ūqtyrǧym kelıp-aq otyrǧanyn Fariza apam sezıngen sekıldı. Än aiaqtalǧan soŋ jymiyp küldı de, şuaqty köŋıl-küimen äŋgımesın bastady…
Keiın ara-tūra jūmys arasynda aqynǧa kırıp, pıkırlesıp tūratyn boldym. Fariza apam da körgen saiyn bar jaǧdaiymdy täptıştei sūrap, endı menıŋ janaşyr apama ainaldy.
«Qyzdyŋ joly jıŋışke» bolsa, öz arbasyn özı süiregen, mūqtajdyǧy köp qyz balanyŋ joly tıpten qylköpırmen bırdei keledı eken. Sondaida mūŋ şaǧyp, aqynǧa barǧan künım az bolmady. Özınen keiıngı qolyna qalam ūstaǧan köp sıŋlılerıne tanytqan qamqor köŋılın Fariza apam maǧan da körsetıp baqty.
Ruhani tuystasu
2003 jyldyŋ jazynda Fariza apam «Kerekulıkterdı ūialtyp qaitaiyn» dep, Pavlodarǧa Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ 110 jyldyǧyn ötkızuge barǧaly jatqan. Parlamentte kezıgıp qalyp edık, özımen bırge erıp jüruge şaqyrdy.
Kabinetıne deiın äŋgımelesıp kelgen soŋ:
– Sonymen ne ısteisıŋ? Barasyŋ ba? – dedı Fariza apam.
Däl osy künderde üige üş-tört jyldan berı körmegen apalarym kelgelı jatqan. Men qonaq kütetınımdı aityp, lajsyzdyq tanyttym.
Fariza apam jauabymdy jaratpai, menen jüzın būryp äkettı de, telefonyn alyp, söilese bastady. Tıptı, dūrystap «sau bol» degen de joq.
Öz betımşe qoştasyp, esıkten şyǧyp kettım de, köŋılımde dauyl soǧyp, sostiyp tūryp qaldym.
Farizadai aqynmen saparlas bolu būdan keiın maŋdaiyma jazbauy mümkın. Ömır joly älı alda qaida aparyp tırep, qandai jaǧdaiǧa tap qylary da belgısız. Endeşe, osyndai mümkındık tuyp tūrǧanda, aqyn özı ūsynys jasaǧanda men nege bas tartuym kerek?.. Būl degen aqymaqtyq qoi!
Osylai oiladym da, qaitadan jügıre basyp Fariza apaǧa keldım.
– İä, ne boldy?
– Fariza apa, sızben bırge baramyn!
Aqyn bolmysy mūnşalyq riiasyz bola ma, jas baladai jüzı bırden jadyrap sala bergen apam meken-jaiymdy sūrap bıldı de, ekı saǧattan soŋ, kelıp alyp ketetının aitty…
Osy sapar aqyndy jaqynyraq tani tüsuıme, aqyn janyn sezınıp, ruhani tuysqa ainaluyma ülken septıgın tigızdı. Men Fariza aqynnyŋ erekşe meiırımdılıgın kördım. Ärdaiym jylaǧannyŋ janynan tabyluǧa tyrysatynyna, qinalǧanǧa aq qanatty perışte ūqsap, demeu bolǧysy keletınıne, äiel-anaǧa tän jūmsaqtyǧyna, darhandyǧyna, kemeldılıgıne, köregendılıgıne täntı boldym.
Fariza apa än tyŋdaǧandy jaqsy köredı eken. Bır künnen soŋ qaitar jolda Pavlodardan Astanaǧa jetkenşe bız bırge än salyp keldık. Sol künderde basyma būlt bolyp üiırılıp tūryp alǧan auyrtpalyqtarymdy menen kem sezınbegen Fariza apamyzben būl şaqta änımız ǧana emes, janymyz da, mūŋymyz da bırdei edı…
Közı tırısınde-aq aty aŋyzǧa ainalyp ülgergen aqynmen jüzdesken är sät men üşın ǧasyrǧa tatidy. Osy baqytymdy özıme arqa süiep ösıp kele jatqan bauyrlarymmen, anammen bölısu üşın Astanaǧa oralǧan soŋ aqyndy üige qonaqqa şaqyrdym. Köpen Ämırbek, Ūlyqbek Esdäulet syndy aǧalarymmen bırge bız tūratyn jataqhananyŋ kışkentai ǧana bölmesıne Fariza apam da keldı. Janyna qazaqtyŋ önerı örge jüzgen taǧy bır qyzy Lena Äbdıhalyqovany ertıp alypty.
İä, ne basynda üi-küiı, ne qolynda qyzmetı, ne qoǧamnan alǧan orny joq adam dep alalamai, aqyn osylai menıŋ de jaqyn ruhani tuysyma ainaldy. Bertınde, üidegı kışkentai jienımnıŋ, sodan keiın bızdıŋ şaŋyraǧymyzdaǧy tūŋǧyş balanyŋ tūsauyn kesıp berdı…
«Farizany syilap öt!»
Bertınde asa syrşyl lirikalyq jyrlardyŋ anasy Küläş Ahmetova turaly kıtap jazbaq bolyp, aqynmen jüzdeskenmın. Ahmetovanyŋ ömır joly men bolmysymen tereŋ tanysa jürgenımde aldymnan taǧy da asqaqtap Fariza apam şyǧa keldı.
Küläştai sıŋlısın oquyn bıtırmei jatyp, qyzmetke alyp, aqyn öz qolymen demegen eken. Ony Küläş aqyn şyn rizalyqpen äŋgımelep berdı.
Onyŋ syrtynda, bır kezderı Fariza aqyndy auylyna ertıp aparǧanyn, «Fariza keldı» dep, el-jūrty quanyp, kögıne köterıp qarsy alǧanyn baiandaǧan Küläş apa bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ er adamdardan tabyla bermes ırılıgın, märttıgın bylai baiandady.
«Bır joly äkem Dıldä menı ızdep Almatyǧa kelgen ǧoi. Söitıp, jūmysyma telefon şalsa, Fariza apai köterıptı. Menı sūrap tūrǧan äkem ekenın bılgen soŋ, dereu üige mäşine jıberedı. Söitıp, maǧan aitpai, äkemdı alyp ketıp, qonaq qylady. Äbden riza etıp, iyǧyna şapan jauyp, keşqūrym üige äkelıp tastaidy. Sony estıgende Fariza apamnyŋ kısınıŋ oiyna kırmeitın jaqsylyq jasap, özgelerdı quantqysy kelıp tūratyn qasietıne taŋ qaldym», – dedı Küläş apam.
Odan da qyzyǧy, aqyn Küläştıŋ äkesı Dıldä köp oqityn, parasatty kısı bolǧan, qaitys bolǧanşa qyzyna: «Qyzym, men Fariza aqynǧa rizamyn. Ol kısı senıŋ äpkeŋ, biık tūlǧa. Syilap öt!» deuden jaŋylmapty.
Juyrda Fariza apama sälem bere habarlasqanymda Küläş Ahmetova turaly kıtaptyŋ ışınde osyndai «qazyna» baryn aittym. Aqyn tolqi söiledı:
– Rasynda, Küläştıŋ äkesın de, bauyrlaryn da tanitynmyn. Öte jaqsy adamdar. Äsırese, äkesı ülken parasat iesı. Dıldä ondai kısı bolmasa, Küläştai qyz tärbielep, ösıre me?! – dedı Fariza apam.
Bırın-bırı kötermelep, qoşemettep otyrǧan aqyn apalarymnyŋ qasietıne ıştei bas iıp, quanyp qaldym. Mūndai syilastyq, niettestık, sırä, qazaqtyŋ qalamger qyzdarynyŋ ǧana boiynda bar şyǧar!
* * *
Ras, Fariza aqyn turaly Märiiam Hakımjanova da, Hanbibı Esenǧaraqyzy da, Küläş Ahmetova da erekşe lebız bıldırıp, qalam terbegen. Aqūştap Baqtygereeva, Marfuǧa Aitqojina, bertındegı Gülnär Salyqbaeva, tıptı odan berırektegı Marjan Erşu… – jalpy ädebiette jürgen äiel adamdardyŋ bärınıŋ de jyrlas, mūŋdas bolyp keletını anyq. Olardyŋ arasyna ot jaǧyp, bırın bırımen salystyryp, bırıne bırın aidap salyp, tau men taudy soǧystyrǧysy keletınder bolǧanymen de, olar eşqaşan soqtyǧyspaidy. Öitkenı, olar bır-bır töbe. Jäne bärınıŋ tamyry Jer-Anada tüiısetın bolǧandyqtan, olar mūŋy men tüpkı mūraty bır, bır terınıŋ pūşpaǧyn ilegen tuystas, ruhtas jandar!
Bır ǧana Küläş Ahmetovanyŋ «Öz basym aldymda Fariza apa syndy poeziiaǧa biık talappen qarap, özı de qiialarǧa jol tartqan qyran talanttyŋ bolǧany üşın quanamyn» («Aqynsyz bar sätı, bar künı aŋyz» atty maqala, 1989 jyl.) deuı – sol niettestıktıŋ belgısı.
Tau-tūlǧa
Bız… äiel adam bolǧanyŋ üşın – näzıktıgıŋ üşın äldekımder aryŋdy qaralaǧysy kelgende; «balaŋdy baǧyp, üide nege otyrmaisyŋ» dep, er-azamatyŋdy älsızge balap, namysyna tiıp, tabalaǧysy kelgende; qanşalyq eŋbek etıp, qajyr-qairat tanytsaŋ da, «äiel» dep, közge ılmei, talant dep sanamaǧysy kelgende; äiel adam bolǧanyŋ üşın özge ärıptesterıŋnen bölektep, alalaǧysy kelgende älı künge Fariza apaǧa baryp mūŋ şaǧamyz. «Būzauǧa tuǧan kün ögızge de tuady» demekşı, Fariza jyrlarynda küiıne jazǧan ädıletsızdıktıŋ, bassyzdyqtyŋ aldyŋa kelıp jatqanyna nalyp baramyz. Bıraq:
Tırlıktı köktep, syrmaqtap,
Bolmasa da, ömır mūzdy arna –
Kün keşu janmen nūrly, appaq
Oŋai deimısıŋ qyzdarǧa!
– dep, ıştei mūŋaia jürıp, qanşama qarsy soqqylar men tosqauyldardy toitaryp tastap, qasqaiyp, öz biıgıne köterılgen Fariza aqyndy körgende bärın jeŋuge bolatynyna senemız. Mūndaida Fariza aqyn bızdıŋ aldymyzdan qol būlǧap şaqyrǧan asqaq arman, jaryq jūldyz, qabyrǧamyz qaiysqanda süiener qorǧan, dem beruşı muza tärızdı.
* * *
Sonau bır jyldarda Fariza aqyn Şymkent şaharyna qydyryp barǧan eken. Qalamdas ınılerınıŋ bırı Aian Nysanalin aqyndy kütıp alyp, el aralatady. Olar oqu oryndary studentterımen kezdesıp, Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаssaui kesenesıne täu etedı. Sodan keiın jolauşylar Jetımtaudyŋ bauraiyndaǧy qos būlaq basynda tynystap otyrypty.
Sonda Aian aqyn:
– Fariza, ärı zamany bır qalamdassyz, ärı äpkemızsız. Sızge er-tūrmanyn kümıstep soqtyryp at, jarqyldaǧan mäşine mıngızer edım. Bıraq menıŋ jäne myna qasyŋyzda qoşemettep jürgen önerlı ını-sıŋlılerıŋızdıŋ qolynda bailyq ta, bilık te joq ekenın sız jaqsy tüsınesız. Men myna bauyrlarymmen aqyldasyp, Qarataudyŋ bır sılemı – sonau jeke tūrǧan taudy syilaimyn. Qaraŋyzşy, özı onşa biık te, alasa da emes, bıraq boiynda belgısız bır qūpiia qūdıret bardai sezıledı. Sol taudy būdan bylai şymkenttıkter «Fariza tau» dep ataityn bolady, – deptı.
Sol Fariza tau alǧaşqy adamnyŋ ızı qalǧan Qaratau qaptalynda. Biıktemese, alasarǧan joq.
Osy oqiǧa jaily estıgende, men de taudy, Fariza taudy köruge yntyqqam. Bärınen būryn qazaq tarihynda erekşe bolmysymen, zor tūlǧasymen erekşelengen jäne erekşe bolyp qalatyn aqyn atynda bır biıktıŋ bolǧany quantqan edı.
Oŋtüstık öŋırde Fariza Oŋǧarsynovanyŋ atymen atalatyn bır tau baryn, bälkım, köpşılık bılmeidı de. Bıraq, jyr süier, tūlǧa tanyr är qazaqtyŋ kökeiınde Farizanyŋ asqaq bolmysy menmūndalap, bır-bır Fariza tau tūrǧany anyq.
Näzira BAIYRBEK
