Halqymyzda “Alyp – anadan, arǧymaq – bieden” degen ataly söz bar. “Üidıŋ berıktıgı – aǧaşynan, jıgıttıŋ myqtylyǧy – naǧaşydan” degendei, älemdegı är ūlt, ūlys ataqty batyrlary men aqyly asqan danyşpandaryn maqtan tūtqanda onyŋ myqtylyǧyn anasymen, naǧaşysymen bailanystyrady.
Jarty älemge bır ǧasyr bilık jürgızgen ūly Moŋǧol imperiiasynyŋ negızın saluşy Şyŋǧyshannyŋ anasy Öelün Olhnud (tarihşylar olhnudtardy uaq dep jür) taipasynyŋ qyzy ekenı sol zamanda (1240 jyly) jazylǧan “Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı” atty kıtapta körsetılgen.
Al, Şyŋǧyshannyŋ mūrager tört ūly – Joşy, Şaǧatai, Ügedei, Toly (Tului) Qoŋyrat ruynyŋ igı jaqsysy Döi şeşenınıŋ qyzy Börte apamyzdan tuǧanyn da köbımız jaqsy bılemız.
Jalpy, Şyŋǧystyŋ nemere, şöberelerınen azdy-köptı uaqyt ırılı-ūsaqty ūlt-ūlys bilemegenı joq. Ärı olardyŋ köbısınıŋ analary bügıngı qazaq ūltyn qūraǧan taipalardyŋ qyzy ekenı de mälım. Alaida, solardyŋ arasynda älemge aty şyqqan üş han, äskeri qolbasşy bar. Olar – Tuluidyŋ bäibışesı kerei qyzy Sorgagtani Bekiden tuǧan Möŋke, Hubylai, Hulagu (Hūlaqa) handar. Tarihşylardyŋ aituynşa, Sorgagtani Bekidıŋ aqyldylyǧy Ölün men Börteden äldeqaida artyq bolǧan. Ataqty tarihşy Karpini “Būl hanym tatarlar ortasynda keremettei bedeldı” dep jazsa, Raşid-äd-Din: “Ol – keremettei aqyldy, älemdegı barlyq äielderden erekşe dara tūlǧa” dep baǧalaǧan. Al, sol kezde Kışı Aziiadan şyqqan ataqty därıger Bar Hebres: “Ol – barlyq balalaryn memleket bilıgın keremettei ūstauǧa tärbielegen dana hanşaiym” dep jazady.
Tului ölgen soŋ Sorgagtani Bekidı Ügedei han ata jolymen ämeŋgerlıkke almaq bolǧanda “Tört bala tärbieleu – hanym boludan da märtebelı, jauapkerşılık talap etetın jūmys” dep, bas tartady. Mūnan soŋ Ügedei Sorgagtanidı ūly Güiukke qaratpaq bolady. Ol Güiukke tūrmysqa şyǧudan da bas tartqan. Maqsaty – üş ūlyn patşa boluǧa laiyq etıp tärbieleu edı. Ol maqsatyna jettı de. Ülken ūly Möŋke atasy Şyŋǧyshannyŋ mūragerı bolyp, ata jūrtynda han taǧyna otyrdy. Hubylai bükıl Qytaidy baǧyndyryp, Iýan memleketın qūrdy. Hulagu İran, İrak, Siriiaǧa bilık jürgızıp, Mysyrǧa şabuyl jasau kezınde Beibarys sūltannan ǧana jeŋılgenı tarihqa aian.
Al, Ügedeidıŋ ekınşı äielı, Güiuk hannyŋ şeşesı – merkıt qyzy Turakina da myqty adam bolǧan. Ol Ügedei ölgen soŋ (1240 jyly) onyŋ balalarynyŋ öte jas boluyn
paidalanyp, Şyŋǧyshannyŋ kışı ūly Tuluidyŋ (Toly) balalary han taǧyna talasady. Qalaida zaŋdy mūragerlıktı özgege bermeu üşın Turakina hatyn memleket ısıne yqpaldy noiandardyŋ basyn qosyp qūryltai ötkızedı. Turakina hatynnyŋ bedelınen yqqan noiandar han taǧyn Tuluidyŋ balalaryna beruge batpai, hanymnyŋ özıne (Turakinany) memleket ısın uaqytşa basqartu jönınde şeşım qabyldaidy. Būl turaly Raşid-äd-Din «Ülken ūldardyŋ anasy Turakina hatyn qulyq jasap, hannyŋ aǧaiyn-tuystarymen aqyldaspai, özı bılıp, memleket bilıgın ielenıp aldy. Ol türlı syi-siiapat beru arqyly hannyŋ tuystary men noiandardyŋ köŋılın tapqandyqtan, barlyǧy solai japyrylyp, bilıgıne köndı» dep jazady. Bıraq, Şyŋǧyshannyŋ basqa balalarynan taraǧan ūrpaqtarynan oǧan qarsy bolǧandar az bolmaǧan.
Būira köldı mekendegen Şyŋǧyshannyŋ kenje ınısı Otchigin qol jinap, taqty küşpen tartyp aluǧa deiın ärekettenedı.
Bıraq, Turakina asqan myqtylyǧynyŋ arqasynda kışkentai ūly Güiuktıŋ atymen bes jyl boiy taqty eşkımge bermei, ūly Moŋǧol imperiiasyna jeke-dara bilık jürgızdı.
Balasy Güiuk tek bes jyldan soŋ ǧana at jalyn tartyp mınıp, taqqa otyrdy. Güiuktı taqqa otyrǧyzu qūryltaiyn tyŋǧylyqty ärı būltaryssyz zaŋdy jürgızuge bar küşın salǧan Turakina hatyn şyǧystan Otchigin noiandy, batystan Şaǧataidyŋ ūrpaqtary Qarakülık, Esenmöŋke, Baidar, Esentemırdı, Europada soǧysta jürgen Joşynyŋ ūly Batudy şaqyrtady. Sondai-aq, qūryltaiǧa orystyŋ Suzdal guberniiasynyŋ gubernatory Iаroslav, Qytaidan, Koreiadan, Baǧdattan, İsemailden, Fransiiadan ökılder qatysqan. Tıptı, Rim papasy katolik dınınıŋ elşısı retınde Plano Karpiny bastaǧan elşısın jıbergen. Būdan Turakinanyŋ memleket basqaru ısıne jetıktıgın, saiasatqa jüirıktıgın aŋǧaru qiyn emes.
Mūnyŋ barlyǧy – dala sūlularynyŋ parasattylyǧynyŋ aiqyn aiǧaǧy. Äitse de, bız qazaq analarynyŋ parasattylyǧy jaiynda söz bolǧanda Tomiristı, Domalaq enenı, Ūlpandy ülgı tūtsaq ta, joǧarydaǧy aq jelektılerdı eske almaitynymyz ökınıştı.
Bodauhan TOQANŪLY
