Şoqan Şyŋǧysūly Uälihanov özınıŋ äigılı şyǧarmalarynyŋ bırınen sanalatyn «Sot reformasy turaly jazbasynyŋ» soŋyna «28 aqpan 1864 j. Omby» dep qol qoiǧan eken. Mıne, sodan berı 150 jyl ötıptı. Osy aituly oqiǧaǧa bailanysty oqyrmandar nazaryna saiasi ǧylymdarynyŋ doktory, professor Äbdıjälel Bäkırdıŋ maqalasyn ūsynyp otyrmyz.
HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda patşalyq Resei Qazaqstan aimaǧyn tolyq qaratyp alǧannan keiın handyq bilıktı joiyp, basqarudy öz jüiesıne säikes reformalauǧa kırısken edı. 1860 jyldary jürgızıle bastaǧan sot reformasy imperiianyŋ osy keŋ kölemdegı otarşyldyq saiasatyna tıkelei qatysty boldy. Onyŋ maqsaty qazaq tūrmysynda ejelden kele jatqan, özınıŋ tiımdılıgın talai ǧasyr däleldegen biler sotyn joiuǧa baǧyttalǧan bolatyn.
Osy mäselege arnalǧan Şoqan Uälihanovtyŋ «Sot reformasy turaly jazba» atty eŋbegı – sol kezdegı qūny bügın de biıktemese, äste tömendemegen, qazaqtyŋ saiasi qūqyqtyq, äleumettık-ekonomikalyq oiynyŋ teoriialyq jäne praktikalyq jaǧynan asqar şyŋy. Būl – orysşa oqyp, orys ortasynda ösıp, orysşa tärbielenıp, Europa mädenietın ūstanǧanymen, avtordyŋ jasynan ūlttyq ruhani būlaqtan barynşa susyndaǧan, keiın ony jetıldıre tüsken, öz halqynyŋ adal perzentı ekenın däleldegen şyǧarma.
Būl jazba bır jarym jyldan astam tynymsyz ızdenısterdıŋ nätijesınde düniege kelgen bolatyn. Reseidıŋ saiasi-äleumettık, ekonomikalyq ahualynan, osy qitūrqy saiasatqa tıkelei qatysty sot reformasynan jan-jaqty habardar, būl kezderı ataǧy şetelderge de mälım bolyp qalǧan Şoqan Uälihanov jergılıktı äkımşılık arnaiy qūrǧan ekspedisiia qūramynda 1862 jylǧy jaz ailarynda Ortalyq jäne Soltüstık Qazaqstanda, Kökşetau, Aqmola, Atbasar, Baianauyl jäne Qarqaraly okrugterınde bolyp, qazaqtardyŋ qūqyqtyq qarym-qatynastaryn zerttep, ädet-ǧūryp turaly materialdar jinap, jürgızılmekşı reforma jaiynda bilerdıŋ, bai-sūltandardyŋ pıkırlerımen tanysqan-dy.
Halyq pıkırınıŋ maŋyzdylyǧyna laiyqty män berıp, Şoqan onyŋ şynaiy körınısın jetkızu üşın ıs barysyndaǧy barlyq jaǧdaiǧa naqty, ärı egjei-tegjeilı şolu jasaidy. Eŋ äuelı halyqtyŋ pıkırı qalai, sot reformasy jönındegı ūsynystar qandai jaǧdaida jinalǧanyn baian etedı. Ekspedisiia kezınde jinalǧan materialdardy sarapqa salady. Reformany talqylau kezınde 92 ärtürlı mäselelerdı qamtyǧan ūsynystar tüsken bolatyn. Būl pıkırler köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ 5-tomynan oryn alǧan. Olardy Şoqan öz eŋbegınde barynşa paidalandy. Mysal üşın, Kökşetaudan tüsken mynandai ūsynystardy keltıre ketken artyq bolmas: «3. Bi igı jaqsy, halyq arasynda adaldyǧymen belgılı, halyq zaŋdary men salttaryn jaqsy bıletın jäne sot pen tergeude bolmaǧan, jasy 25-ten asqan qazaqtardan sailanady. 4. Biler ısterdı halyq zaŋdary men salttarynyŋ negızınde şeşedı. Ol üşın dala zaŋdarynyŋ bızderdıŋ ana tılımızde basylyp şyǧuyn qalaimyz. 5. Biler öz şeşımderınde halyqtyŋ saltynan auytqityn bolsa, aiyppūl salynady, al alaiaqtyq tanytsa, sotqa tartylady. 6. Bilerdıŋ şeşımderı kıtapqa qyrǧyz tılınde jazyluy jäne ol är bidıŋ qolynda boluy tiıs» [2, 119]. Osyndai talaptar, äsırese, halyqtyq dästürdı jäne zaŋdy bıletın, adamgerşılıgı joǧary, elge tanymal degen bilerge asa qajet qasietter okrugtardan tüsken ūsynystardyŋ barlyǧynda bar edı.
Alaida, Şoqan qarapaiym halyqtyŋ būl asa maŋyzdy ıske enjar qatysqanyn atap körsetedı. Onyŋ sebepterın ol bylai tüsındıredı: bırınşıden, qazaqtardyŋ sauatty bölıgı ǧana ūǧynatyn mäselelerge köpşılıktıŋ daiyn emestıgı, bılımsızdıgı; ekınşıden, tez arada jauap talap etıletın erejenıŋ jūrtşylyqqa aldyn ala tüsındırılmegendegı; üşınşıden, orys ükımetıne senımsızdık saldarynan da qazaqtardyŋ salǧyrttyqqa boi aldyrǧandyǧy. Öitkenı, orys bastyqtarynyŋ ärbır äreketın qazaqtar arasynda köbıne bostandyǧymyzǧa, tūrmysymyzǧa qol sūǧatyn ozbyrlyq dep qabyldau dästürge ainalǧan bolatyn.
Şoqan Uälihanov ūsynylyp otyrǧan mäselenıŋ barynşa dūrys şeşıluın aŋsady. Sondyqtan, ol qazaqtarǧa qatynasynda ädetke ainalyp ketken yqylassyzdyqtyŋ saldarynan ǧana aimaqtyq basqarma janyndaǧy būrynǧy komitet sūltan-bilerdıŋ jäne basqa «aqsüiek» qazaqtardyŋ pıkırlerın eşbır syni baǧasyz-aq öz jūmystaryna basty negızdeme etıp qabyldap, tereŋnen tamyr alǧan salǧyrttyqtan halyq üşın tükke keregı joq, tek qazaqtyŋ märtebesı joǧary toby qol jetkızuge tyrysatyn ziiandy jaŋǧyrtular men özgerısterdı öz jobasynda qaita bekıtkenın synaidy. «Qoǧamdaǧy därejesı biık taptyŋ pıkırıne halyqtyŋ şynaiy qajettılıgın terıs būrmalauşy retınde qarau kerek, öitkenı ataqty ne bai adamdardyŋ müddesı, tıptı joǧary örkenietke qol jetkızgender qoǧamynda da basym jaǧdaida köpşılıktıŋ müddesımen qastasyp, qarsy kelıp jatady» degen Şoqan bükıl ūlttyŋ müddesı, qatal ädılettıkke jügıngende jeke qauymnyŋ paidasynan joǧary boluy kerek dep eseptedı [1, 84]. Söitıp, tabiǧatynda demokrat Şoqan aqsüiekter men auqatty adamdardyŋ, joǧary märtebelı qauym adamdarynyŋ müddesı köbıne köpşılıktıŋ müddesıne qaişy keletının oida ūstaudy qajet dep sanaidy.
Özıne jüktelgen tapsyrmany qataŋ eskere otyryp, Şoqan oblys basqarmasy men okrugtık prikazdardyŋ ıs qaǧazdarynan alynǧan sanaq pen tarihi derekterdı barynşa paidalanady. Reforma mäselesın naqty mälımettermen, boljamdarmen tüsındıredı. Qazaqtyŋ biler soty jönındegı mol bılımın tolyqtai jaiyp salady.
Ūly ǧalymnyŋ klassikalyq şyǧarmasynda öz kezındegı tolyp jatqan kelelı mäseleler söz bolady. Halqymyzdyŋ ūlttyq tabiǧaty, onyŋ ädebietı, dılı, dını, aǧartu jäne t.b. turaly maŋyzdy da mändı pıkırler jeterlık. Olardy bır maqalaǧa syiǧyzu mümkın emes. Sol sebeptı özı qazaq qauymyna asa qajet dep eseptegen halyqtyq sipattaǧy ekonomikalyq jäne äleumettık reformalar turaly tūjyrymdamalaryn eske tüsırumen şektelıp, negızgı taqyrybymyz – sot reformasy turaly mäselege köşkendı jön körıp otyrmyz.
SYRTTAN TELINGEN ZAŊ SYŊARJAQ
Şoqan Uälihanov jalpy reformalardyŋ ışınde eŋ bırınşı adam tūrmysyn jaqsartuǧa oŋ yqpal etetın reformalar paidaly dei otyryp, qoǧamdyq jaŋarudyŋ qozǧauşy tetıgı, tarihi damudyŋ eŋ basty baǧyty, qoǧamnyŋ barlyq müşelerınıŋ materialdyq jaǧdaiyn ösırudıŋ bırden-bır joly retınde ekonomikalyq jäne äleumettık reformalarǧa erekşe män beredı. Būlardai «sonşalyqty maŋyzdy qoǧamdyq mäsele joq» dep sanaidy. «Bızdıŋ qazırgı uaqytymyzda, – dep jazdy Şoqan, – halyqqa etene jaqyn ärı eŋ maŋyzdysy bolyp, onyŋ eŋ tolǧaqty qajettılıkterıne tıkelei qatysty ekonomikalyq jäne äleumettık reformalar esepteledı, al saiasi reformalar tiıstı ekonomikalyq formalardy jürgızu qūraly retınde oryn alady, öitkenı ärbır adam jekeşe türde jäne bükıl adamzat ūjym bolyp öz damuynda bır ǧana soŋǧy maqsatqa – özınıŋ materialdyq tūrmysyn jaqsartuǧa talpynady, osy tūrǧydan progress (ılgerıluşılık) atalatyn närse anyqtalady» [1, 84]. Şoqan oiynşa, osy maqsatqa qandai da bolsa kedergı keltıretın reforma ziiandy dep sanalady.
Osy jerde mynandai bır mäselege arnaiy toqtai ketkendı jön körıp otyrmyz. Keibır ǧalymdarymyzdyŋ, äsırese ekonomist mamandardyŋ arasynda aldymen ekonomika, sonan soŋ saiasat degen jalǧan tüsınık bar. Menıŋşe, būl – qate pıkır. Bırınşıden, qoǧamnyŋ negızgı salalaryn bırınen bırın böluge bolmaidy. Qoǧam – tūtas dünie. Ekınşıden, ekonomikalyq sala öz- özınen damymaidy. Ony ūiymdastyru, basqaru qajet. Onyŋ ūdaiy ösuıne yqpal etetın obektivtı jaǧdailarmen qatar, subektivtı faktorlardyŋ da qajet ekenın ūmytpauymyz kerek. Ekonomikanyŋ damuy adamdardyŋ sanasy men qabıletıne, aqyl-oiy, köŋıl-küiı men yqylasyna, bılımıne, belsendılıgı men eŋbekqorlyǧyna bailanysty. Sol sebeptı qandai da bır ekonomikalyq qūbylys, üderıs bolmasyn, olardy taldaudy, anyqtaudy är uaqytta naqtyly jeke adamnyŋ, jeke toptyŋ ıs-äreketı men qyzmetınıŋ jemısı retınde qaraǧan jön.
«Sot reformasy turaly jazba» atty eŋbektıŋ asa bır mändılıgı, onyŋ bügıngı kün üşın de äste tömendemegen erekşe maŋyzdylyǧy avtordyŋ jalpy reforma ataulyny jüzege asyruda qajettı-qajettı degen ǧylymi-ädıstemelık qaǧidalarǧa jan-jaqty toqtalǧanynda bolyp otyr. Şoqan reformalardy jürgızude är halyqtyŋ qoǧamdyq tarihi üderısterınıŋ erekşelıkterın, olardyŋ halyqtyŋ müddesı men materialdyq mūqtajyna, tūrmys-salty men ädet-ǧūrpyna sai keluın eskeru qajet ekenın atap körsetedı. Ol özıne etene tanys, sonymen tärbielenıp, ösıp-öngen zaŋ qanşalyqty olpy-solpy bolǧanymen, syrttan telıngen nemese joǧarydan ūsynylǧan zaŋnan görı tüsınıktı de aiqyn ekenıne eşqandai kümän joq deidı. Zaŋ ısınıŋ eŋ aldymen adam tūrmysyna, onyŋ tärbiesıne, sanasyna jäne taǧy basqa köptegen faktorlarǧa säikes keluınıŋ qajettıgın alǧa tartady.
Osy baǧyttaǧy oiyn ary qarai tarqata kele Şoqan reformaǧa qoǧamdyq qajettılık bolǧanda ǧana jüzege asady dep, aǧylşyn filosofy, saiasi jäne ekonomikalyq liberalizmnıŋ teoretigı Djon Stiuart Milldıŋ qandai da bolmasyn qauymnyŋ adamdaryna jaŋa qūkyq bermesten būryn būl qauym adamdarynyŋ aqyl-qabıletın, önegelılıgın jäne saiasi sana sezımdılıgın ǧylymi tūrǧyda mūqiiat zertteuı kerek degenın oryndy sanaidy. Söitıp, joǧarydaǧy qoǧamdyq qajettılık degen ūǧymǧa adamdardyŋ aqyl-qabıletın, önegelılıgın, joǧary saiasi sanasyn syiǧyzady.
Şoqan Uälihanov zaŋ şyǧaruşylar men reformatorlar qoǧam müddesın közdep kelgenı, bıraq qoǧamnyŋ damuyna ne zalal, ne paida ekenı jaiyndaǧy ūǧym är däuırde ärtürlı bolǧanyn, tıptı älı künge deiın de köptegen taǧylyq boljam oryn alyp otyrǧanyn, al ǧylym mūnyŋ jaŋsaqtyǧyn, eşqandai negızsız ekendıgın tolyq däleldegenın atap körsetedı. Qandai da bolmasyn reforma qoǧamnyŋ mūqtajy men qarajaty belgılı bolǧanda ǧana kezdeisoqtyqqa ūşyramai, dıttegen maqsatyna jete alady deidı. Bıraq osylardy bılmegendıkten, qajetı joq jaŋa özgerıster, reformalar būryn da, keiın de tuatyndyǧyn atap körsetedı. «Eger türlı reformalardy engızu kezınde ösımdıkterdı egu üstınde qoldanylatyn täsılderdı auyl şaruaşylyǧyndaǧy siiaqty būljytpai basşylyqqa alatyn bolsaq, būl tūrǧydaǧy qatelıkterden qūtylu oŋai. Būl ädıs boiynşa, bırınşıden, ösımdıkterdıŋ özın tolyqtai zertteu qajet, sodan keiın onyŋ qandai topyraqta ösıp-önetının, qanşa jaryq, jylu jäne sol siiaqtylardy talap etetının bılu kerek» degen Şoqan pıkırın bügın de eskerıp jatsaq, äste artyq bolmas edı [1, 85].
Şoqan reforma qoǧamdyq organizm jan jaqty dami alatyn myzǧymas progress zaŋyna negızdelıp jasalǧanda ǧana ūtymdy bola alatynyn, sondyqtan qandai da bolmasyn özgerısterdı ūlastyryp, oryn teptırıp, ärı saqtap qalu üşın qabyldaǧaly otyrǧan reforma sol halyqtyŋ ūlttyq mınez-qūlqyna sai keluı qajet dep sanady. Tıptı qazaqtyŋ europalyq reformany qabyldaityn qabıletın arttyru üşın oǧan aldyn ala bılım beru arqyly oi qabıletı men jüike jüiesın jetıldıru kerek deuı jaidan-jai emes edı. Būl jaǧdaidan tys jasalǧan özgerıstıŋ bärı de ziiandy, ärı jaǧymsyz anomaliialyq qūbylys retınde qauymdy aiyqpas dertke şaldyqtyratynyn eskertedı. Sondai-aq, qisynsyz teoriiaǧa nemese özge halyqtyŋ ömırıne negızdelıp, zorlyqpen yryqsyz jasalǧan reforma adam balasyn joiqyn apattarǧa duşar etıp keledı deidı. Būǧan kezınde qoǧamda anomaldyq iaǧni auytquşylyq jaǧdai da tuǧyzǧan Bırınşı Petrdıŋ reformasyn mysalǧa keltıredı.
«Qazaqty orys zaŋymen sottauǧa bolmaidy»
Osyndai asa maŋyzdy ädıstemelık qaǧidalardy jalǧastyra tüsıp, Şoqan Uälihanov ejelgı halyqtyq ülgıdegı biler sotyna, onyŋ keremet ūlttyq qasietterıne toqtalady. Mūny tereŋırek tüsınu üşın tuyndydaǧy halyqtyŋ qalypty ösuı üşın ol damudyŋ qandai satysynda bolmasyn özın-özı qorǧauy, özın-özı saqtauy, özın-özı bileuı jäne özındık soty boluy kerek degen asa bır maŋyzdy qaǧidasynyŋ «özındık sot» degenıne arnaiy toqtai ketsek. «Özındık sotty» aitqanda avtor ejelden qalyptasqan, köşpelı ömır tūrmysyna sai keletın ädet-ǧūryp, salt-sanaǧa negızdelgen sot jüiesın, iaǧni biler sotyn aityp otyr.
Qazaq qoǧamynda bi ataǧyna köterılu qandai da bır formaldı sailaudyŋ ötkızıluıne jäne onyŋ basqaruşy ükımet tarapynan bekıtıluıne sebepker bolǧan emes, tek zaŋgerlık bılım, şeşendık öner men sottyq salt-dästürdegı tereŋ tanymnyŋ özara orailastyryluy qajet. Mūndai adamdar turaly daqpyrt tūtas dalaǧa tez jaiylyp, olardyŋ esımderı barlyǧyna jäne ärqaisysyna tanymal bolady. Söitıp, bi ataǧy sottyq jäne qorǧauşylyq ıstegı patentke ainalady. Osyndai ataǧy bar bilerdıŋ balalary zaŋgerlık täjıribe men tiıstı bılımge ie bolyp bilık jürgızgenderıne Şoqan köptegen mysaldar keltıruge bolatynyn aitady. HVII ǧasyrdyŋ soŋynan kele jatqan Qazybek bidıŋ Bekbolat, Tılenşı jäne Alşynbai siiaqty ūrpaqtaryn atap ötedı.
Qazaq qoǧamynda bi bolu üşın halyq arasynda ädıldık, şeşeŋdık jaǧynan tanylǧan adam boluy kerektıgı, bidıŋ bilıgı ūnamaǧan adamnyŋ ekınşı bidıŋ törelıgıne jügınuge qūqy barlyǧy jäne taǧy basqa faktılerge süiene otyryp, Şoqan qazaqtar arasynda aşyqtyǧy, demokratiialyq prinsipterı erteden etene tanys, öz tılınde ötetın biler sotyn ükımettıŋ jobalap otyrǧan mirovoi (bıtıstıruşı) sotynyŋ alǧaşqy jobasymen salystyra otyryp, aldyŋǧysy ädıldıkke äldeqaida jaqyn ekenın atap körsettı. Onyŋ pıkırınşe, qazaqty orys zaŋymen sottauǧa bolmaidy, jalpy alǧanda, mirovoi sotty päk taza sot dep aituǧa da jäne qalaida būl qalpynan artyqty kütuge de bolmaidy. Eger qazaq öz qūlqynyn, qarabasynyŋ qamyn oilaǧan şeneunıkterdıŋ yrqymen bi taǧaiyndaudy sailau arqyly jürgızse, onda sot ädılettıgı degen kım körıngennıŋ qoljaulyǧy bolyp, aqşamen pūldap, ärtürlı jylpostyq jolmen, sot tärtıbınen, iustisiialyq qūqyqtyq jön-josyǧynan beihabar maldy bailardyŋ, ataqty saudagerlerdıŋ qolyna köşıp ketedı.
Joǧarydaǧy oilardy jalǧastyra tüsıp Şoqan özge körşı halyqtardyŋ zaŋdaryna qaraǧanda, qazaqtyŋ ädettegı qūqyǧynyŋ adamgerşılık jaǧy basymdau ekenın naqty mysal negızınde körsetedı. Qazaq zaŋynda europalyq jaŋa kodeksterdegıdei sıresıp seskendıretın şaralar joq. Mysaly, ol qazaqta dene jazasynyŋ joqtyǧy, rulyq dästürdegı özara kömek (mysaly, barymtadan zardap şekkenge, maldary jūtqa ūşyraǧandarǧa) taǧy basqalarymen köptegen ūlttardyŋ zaŋdar jüiesınen erekşelenetının aitumen qatar, ädettegı qūqyqtyŋ «kölenkelı jaǧyn da» (mysaly, otbasynyŋ dästürı boiynşa qyzdaryn tym erte küieuge şyǧaruy, tıptı keide yqtiiarsyz beruı, atastyru, qalyŋ mal, ämeŋgerlık, qylmys jaily qūqyǧynda kısı öltırgennıŋ tölem töleuı jäne basqalar) atap körsetedı. Soŋǧylardy örkenietke jat qūbylys dep tanydy.
Biler sotynyŋ maŋyzy men erekşe sipatyn körsetu üşın Uälihanov statistika men özge de naqty derekterge süienıp otyryp, sot ısterın jürgızudıŋ jäne biler soty men bıtıstıruşı sot qūrylymyn egjei-tegjeilı salystyra taldaidy. Biler sotynyŋ eŋ basty artyqşylyǧyn onyŋ qoǧamdyq ömırdı qabyldau dinamikasynyŋ aşyqtyǧynan, formaldyq būǧauynda emestıgınen, bolyp jatqan qoǧamdaǧy özgerısterdı näzık sezınetındıgınen körınedı. Biler soty ıstı neken-saiaq bolmasa, jalǧyz şeşpeidı, oǧan qatysatyn adamǧa şek qoiylmaidy, al tıptı keide olar aqtauşy da bolyp körınedı jäne bidıŋ şaǧym jasauǧa da qūqy bar dep jazdy. Şoqannyŋ tereŋ senımı boiynşa formalizm men biurokratizm «halyqtyŋ jandy küşı talap etetın kündelıktı özgerıster aǧymyna» tejeu bolady.
Qazaq bilerın resmi türde eşkım sailamady jäne bekıtpedı. Europadaǧy aqyndar, ǧalymdar, advokattar siiaqty bilerdıŋ maŋyzy jeke bedelge negızdeldı. Halyq qalaǧanda ǧana bi bilık jürgıze alady. Bedel joiylǧanda bilık te därejeden aiyrylady. Bidıŋ şeşımıne ärqaşan da şaǧym jasauǧa bolady, al mirovoi sudianyŋ şeşımı belgılı jaǧdaida aqtyq şeşım bolyp tabylady. Bilerdıŋ barlyq ısıne jariialyq dästür bolsa, mirovoi sudia bolsa azamattyq ıstı ǧana jariia jürgızedı. Biler soty qaraǧan barlyq ıske advokatura qatystyrylady. Al mirovoi sottyŋ ıs qarauynda advokat tek azamattyq ıske ǧana qatystyrylady.
Biler soty auyzşa, köpşılık aldynda jariia jürgızıledı jäne barlyq jaǧdailarda qorǧauşylyq qyzmetke jol berıledı. Onyŋ halyq arasynda qūrmetke ie bolǧany sonşalyq, bügınge deiın eşqandai tärtıptık şara qoldanudy talap etpedı jäne etpeidı de.
Būl salystyrular sol kezdegı qoldanystaǧy Qylmystyq, Azamattyq sot ısın jürgızu zaŋdarynyŋ naqty baptaryna süiene otyryp jasalǧan. Sodan baiqalǧanyndai, qazaqtyŋ biler sotynyŋ mirovoi sottan artyqşylyǧy basym. Şoqannyŋ pıkırınşe, biler sotynyŋ basty erekşelıgı onda nemqūrailylyq pen ärtürlı resmi kertartpalyqtyŋ joqtyǧynda. Būǧan ülgılı degen Angliianyŋ özınde köptegen zaŋgerler men memleket adamdary aǧylşynnyŋ «mirovoi sot» mekemelerınıŋ jaǧdaiyna tolyq qanaǧattanbaitynyn, britandyq sottyŋ kemşılıgın körsetken belgılı aǧylşyn, fransuz jäne nemıs zaŋgerlerınıŋ de pıkırın mysalǧa keltıredı.
Qazaqtyŋ ädet-ǧūrypyn öte jaqsy bılgen Şoqan osylai biler sotynyŋ artyqşylyǧyn jan-jaqty baiandai otyryp: «Resei öz ūldarynyŋ qatarynda baiyrǧy orys tūrǧyndarynyŋ ömır saltyna qarama-qaişylyqty ömır keşetın slaviandyq orys taipasy salttary men önegesıne müldem kereǧar önegelerı men ǧūryptary bar özge dındı jäne būratana halyqtarǧa da ie. Joǧaryda baiandalǧan sebepterge bailanysty hristiandyq ärı otyryqşy orys halqyna arnalyp jobalanǧan qaita jaŋǧyrtudyŋ eşqandai paida äkelmeitınını jäne de ol köşpendılerge, Europa men Aziialyq Reseidıŋ qaŋǧybas būratanalaryna tūtastai qoldanatyn bolsa, män-maǧynasyz bolatyny tüsınıktı» degen qorytyndyǧa keledı [1,83].
Şoqan ejelgı halyq sotynyŋ ülgısıne qosatyn eşqandai jaŋalyq, özgerıs taba almauyn, orystyŋ yqpalyna qaramastan būrynǧy qalpyn saqtap qaluyn, orys mekemelerı men zaŋdary da onyŋ ejelgı, qarapaiym ülgısın özgerte almauyn qazaqtyŋ ejelgı sot bilıgı halyqtyŋ bügıngı damu kezeŋıne sai ekenın däleldeitın dausyz şyndyq dep tüiındeidı. Osyndai sebeptermen ol biler sotyn belgılı merzımge deiın öz qalpynda qaldyryluyna şeşuşı yqpal etedı. 1864 jylǧy 4 nauryzda K.K.Gutkovskiige jazǧan hatynda Şoqan: «Men biler sotyn eş özgerısız qaldyru kerektıgı turaly jazba jıberdım. Menıŋ jobam qabyldanyp, biler soty būrynǧyşa qalatyn boldy» dep jazdy [2,155-156].
Halyq müddesı men mūratyn asqaq ūstaǧan Şoqan nenıŋ qauıptı ekenın tereŋ tüsındı. Sondyqtan biler sotynyŋ būrynǧyşa qaluyna baryn saldy, jaqsy maǧynada konservator boldy. Ol tek halyqtyŋ mūŋ-müddesın oilaudan, ejelgı biler sotynyŋ jaǧymdy jaqtarynyŋ basymdyǧyn tüsıngennen tuǧan edı. Alaida, Şoqan özın halyqşyldardyŋ tar şeŋberındegı, iaǧni halyqtardyŋ taǧdyryn aldyn ala kesıp-pışıp qoiatyn, olar eşbır bögdege qatyspai özımen-özı damidy dep topşylaityndar tobyna jatqyzudan aulaq bolǧan jön dep eskertedı. Kerısınşe, özınıŋ berısı europalyq, ärısı jalpy adamzat balasyna tän ǧylym-bılım būlaǧynan när alu jolyndaǧy bögettermen batyl küresker ekenın aşyq aityp, būl damuǧa, mädeniettı örıstetuge ūmtylu – halyqtyŋ tüpkı maqsaty ekenın qadap aitady. Būl maqsattan Şoqandy eşkım, eşnärse, eşqaşan da būra almaǧanyna onyŋ jarqyn ömırı tolyq dälel bola alady.
Şoqan Uälihanov qaitys bolǧannan keiın jürgızılgen sot reformasynyŋ täjıribesı jazbada aitylǧan ūsynystardyŋ şyndyǧyn rastai tüstı, ömırşeŋdıgın körsettı. Būryn da halyqtyŋ tarihi damu üderısın, ūlttyq erekşelıkterın eskermei reformalaudyŋ qauıptı de ziiandy ekenı talai däleldegen edı, keiın san ret däleldendı. Būl, äsırese keŋestık däuırde erekşe baiqaldy. Basqany bylai qoiǧanda, jergılıktı halyqtyŋ tūrmys-şaruaşylyq jaǧdaiymen sanaspai jürgızılgen bır ǧana ūjymdastyrudyŋ özı milliondaǧan adamdardy aşarşylyqqa ūşyratyp, ömırlerın qiǧany esten kete qoiǧan joq. Keşe ǧana joǧarydan, Mäskeuden tanylyp jürgızılgen qaita qūrudyŋ qanşa materialdyq jäne ruhani qūndylyqtarymyzdy qiratqany älı köz aldymyzda.
Qazırgı elımızdıŋ täuelsızdık jaǧdaiynda da jahandanudyŋ alys-jaqyndy bıle bermeitın küşımen öz mümkındıkterımızdı barynşa esepke ala bermei, san ǧasyr serık bolyp kele jatqan mädeni qazynalarymyzǧa tereŋdep barmai, şeteldık nūsqalarǧa jan-jaqty parasattylyqpen qaramai, şekten tys elıkteu, keide ony sol küiınde qabyldau boi körsetıp qalady. Sondyqtan, olardyŋ da ūzaqqa bara bermeitını belgılı.
Qoǧam damuynyŋ progrestı jolyn qoldauşy, demokratiialyq baǧytty ūstanuşy Şoqan Uälihanovtyŋ qoǧamdaǧy jalpy reformalarǧa, sondai-aq naqty sot reformasyna qatysty aitylǧan tamaşa oilary men tolymdy tūjyrymdaryn, ǧylymi ädıstemelık mänı zor qaǧidalaryn qoǧamymyzdyŋ san türlı salasynda tiımdı de paiymdy paidalana bılsek, ūtarymyz da, tabysymyz da köp bolar edı.
Paidalanylǧan ädebietter
1. Şoqan Uälihanov.Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 4-tom. –Almaty: «Tolaǧai gruppa». 2010.- 496 b.
2. Şoqan Uälihanov. Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 5-tom. –Almaty: «Tolaǧai gruppa». 2010.- 528 b.
12 aqpan 2012 jyl
