25 nauryzda jarty künge sozylǧan kelıssözderden keiın euroaimaqtyŋ 17 elınıŋ Qarjy ministrı men halyqaralyq kreditorlardyŋ üştıgı daǧdarys jailaǧan Kiprge qarjylai kömek körsetu jönınde aldyn ala kelısımge qol qoidy. Alaida, aituly sarapşylar men bedeldı basylymdardyŋ mälımdeuınşe, «saptyaiaqqa as qūiyp, sabyna qarauyl qoiǧan» mūndai kömek Jerorta teŋızındegı aral-memlekettıŋ ahualyn oŋalta qoiuy ekıtalai.
Barlyǧyn ret-retımen baiandaiyq. On milliard kölemındegı asa zäru qarjylyq demeuge qol jetkızgen Kiprdıŋ taiauda sailanǧan prezidentı Nikos Anastasiadis esesıne qataŋ şarttardy oryndauǧa mındetteme aldy. Iаǧni, eldegı ekınşı bank – Laiki-dy (Halyq bankın) qaita qūrylymdau qajet. Osy arqyly biudjetke 4,2 milliard euro qosymşa qarjy tüsedı. «Qaita qūru degen de, qaita qūru…» demekşı, restrukturizasiia josparyna säikes, bankte 100 myŋ euroǧa deiın jinaǧy bar salymşylar saqtandyrylyp, eldegı nömırı bırınşı jüieqūrauşy qarjylyq institut – Kipr Bankıne (Bank of Cyprus) auystyrylmaq. Al 100 myŋ eurodan artyq aqşasy bar salymşylar, aksiia ūstauşylar men nesiegerlerdıŋ esepşottary uaqytşa qūlyptalyp, eldıŋ qarjylyq jüiesın sanasiialau (sauyqtyru – red) maqsatynda salyq salynady. Onyŋ naqty mölşerı äzırge belgısız, alaida bırqatar ıskerlık basylymdardyŋ jazuynşa, esepşottardaǧy somanyŋ 40%-na deiın jetuı mümkın. Frans-Press agenttıgınıŋ 25 nauryzda Kiprdegı derekközge sılteme jasai otyryp taratqan aqparatyna sensek, qomaqty qarjysy bar Laiki bankınıŋ klientterı 30%-ǧa deiıngı aqşasynan qaǧylady. Bıraq ol tüzım basqa bankterge jürmeidı. Olai deitın sebebemız, osydan bırneşe apta būrynyraq Kipr bilıgı halyqaralyq kreditorlardyŋ talaby boiynşa bır mezgılde barlyq jergılıktı qarjylyq mekemelerden kädımgı süttıŋ betındegı qaimaǧyn sylyp alǧandai qylyp, 6,75 ben 9,9 paiyz aralyǧynda bırjoldyq salyq jinamaq bolǧan. Osylaişa aral-memleket biudjetke 5,8 milliard euro qosymşa demeuqarjy tartqysy keldı. Alaida ol zaŋ jobasyn Kipr parlamentı qabyldamai tastady. Sosyn Ükımetke qosymşa qarjy tabudyŋ basqa balama jobasyn jasauǧa tura keldı. Degenmen, mūnyŋ özı kiprlyqtardyŋ arasynda, sonymen qatar basqa memleketterdıŋ tarapynan kelıspeuşılık tuǧyzyp otyr. Halyqaralyq valiuta qory mūny «kontribusiia», iaǧni «soǧys şyǧyny» dep atady. Alaida kontribusiia ma, kämpeske me, ol jaǧy bırtındep küşeiıp kele jatqan halyq narazylyǧy nasyrǧa şapqanda belgılı bolmaq-au.
Offşordyŋ soŋy opynu bop qalmaq
Öitkenı Kiprdıŋ bank jüiesı köbınese şeteldık salymşylarǧa täueldı, äsırese, Resei kompaniialary men biznesmenderı üşın Jerorta teŋızındegı aral-memleket osy uaqytqa deiın offşorlyq aimaq retınde artyq-auys aqşany jasyratyn, türlı qarjylyq operasiia jürgızetın «qolaily qolat» bop kelgen. Endı Kiprdegı keŋ dünienıŋ auzy tarylyp, salymşylar men aksionerlerdıŋ aqşasyna qauıp tönıp tūr. Orys oligarhtarynyŋ, tıptı, Reseidıŋ memlekettık kompaniialarynyŋ qarjysy offşorlyq aimaqta jatuy yqtimal ekenın eskersek, Kiprdegı jaǧdai özıne de, Resei ekonomikasyna zor zardap tigızuı mümkın. Halyq teledidar men baspasözdı baǧyp, endı qalai bolady dep eleŋdeidı. Kipr köşelerınde jūrt jappai köterılıske şyǧudyŋ az-aq aldynda. Qazırdıŋ özınde myndaǧan qyzmetkerler bank jabylsa, jūmyssyz qalatynyn bılıp, şeruge şyǧyp jatyr.
Köbeitemız dep, köbıktendırıp aldy
28 nauryzda The Financial Times gazetınde Kipr prezidentınıŋ keŋesşısı, ekonomika boiynşa Nobel syilyǧynyŋ laureaty Kristofer Pissaridestıŋ maqalasy şyqty. Ǧalymnyŋ eldegı qarjylyq daǧdarystyŋ sebebı turaly oiyn qaz-qalpynşa bereiık:
«Köbı Kiprdegı daǧdarys Gresiiadaǧyǧa ūqsas, öitkenı būl ekı el özara tyǧyz bailanysty dep oilaidy. Alaida Kiprdegı biudjet tapşylyǧy körşımızge qaraǧanda alqam şükır. Sonymen qatar, bızde britan otarşylarynyŋ bilık qūrǧan zamanynan qalǧan sapaly buhgalterlık jäne zaŋgerlık qyzmet körsetu salasy bar. 1974 jylǧy türık basqynşylyǧynan keiın auylşarua-şylyǧy men öndırıstık bazasynyŋ basym bölıgın uystan şyǧaryp alǧan Kipr turizmmen qatar, ıskerlık qyzmetterdı damytudy qolǧa aldy. Qosarly salyq saludy ainalyp ötetın kelısımşart, bosaŋ köşı-qon saiasaty men öte tömen korporativtık salyqtyŋ arqasynda aralǧa Taiau Şyǧystan, Europa elderınen, Reseiden biznes pen kapital aǧyla bastady. Halyqaralyq valiuta qory, Eurokomissiia jäne Europa ortalyq bankı dep atalatyn «alpauyt üştıktıŋ» pıkırınşe, Kipr depozitterdı şamadan tys köbeitemız dep, köbıktendırıp aldy. Onyŋ jalpy kölemı ışkı jalpy önımdı segız orap alady. Būl Liuksemburgtıŋ IJÖ-degı bank sektorynyŋ üles salmaǧyna qaraǧanda azdau, bıraq Malta men İrlandiiamen şamalas» dep jazady Kristofer Pissarides.
Iаǧni, eşqandai naqty öndırıske arqa süiemei, auadan aqşa jasaudyŋ arty eşqaşan abyroi äkelmeitınıne taǧy bır dälel osy. Ony azyrqansaŋyzdar, jäne bır Nobel syilyǧynyŋ iegerı, amerikalyq ekonomist häm publisist Pol Krugmen soŋǧy aptada The New York Times gazetınde jariialanǧan «Bliuz «goriachih» deneg» atty maqalasynda Europadaǧy ahual turaly mynadai oi tüiedı: «1980 jyldardan keiıngı daǧdarysty bastan ötkergen elderdı ortaqtastyratyn ne? Dästürlı közqaras tūrǧysynan qarasaq, ärine, bärı ysyrapşyldyqtyŋ kesırınen. Alaida būl mysal ūzynaşūbaq memleketterdıŋ tızımınen tek Gresiiaǧa köbırek kelıŋkıreidı. Bärıne alaiaq, jauapsyz bankirler kınälı. Būl uäj anaǧūrlym senımdı, öitkenı keşegı Chili men Şvesiianyŋ da, bügıngı Kiprdıŋ de daǧdarysqa duşar boluyna osy faktor yqpal etıp otyr. Sonymen qatar, qarjylyq daǧdarysty tuǧyzatyn taǧy bır alǧyşart – syrttan qūiylǧan şeteldık kapital. Men ataǧan elderdıŋ barlyǧyndaǧy daǧdarystyŋ tüp negızınde osy şeteldık kapital şamadan tys köbeiıp, sosyn aiaqasty jylystauynyŋ salqyn saldary jatyr».
15 nauryzda Kiprdegı bükıl bankter uaqytşa operasiialaryn toqtatqan edı. 28 nauryzda qaitadan aşyla bastady. Alaida kipriottar esepşottarynan künıne 300 eurodan artyq aqşa ala almaidy. Tūrǧyndar azyq-tülıkke, kommunaldyq tölemderge, jürıp-tūruǧa jetkılıktı qarjyny qoldaryna ūstai almaitynyna narazy. Şetelge şyqqandar özderımen bırge 1000-3000 euro şamasynda ǧana aqşa alyp jüre alady, al debettık, kredittık kartamen jürgızıletın tölemder aiyna 5000 eurodan aspauy tiıs. Osylaişa Kiprdıŋ Ortalyq bankı elden kapitaldyŋ jappai jylystap ketuıne tosqauyl qoiyp otyr. Älbette, būl şeteldık salymşylarǧa, äsırese, offşordyŋ qyzyǧyn köremız dep, körıktı artyqtau basyp jıbergen Reseige ūnamaidy. Iаǧni, tyiymnyŋ geosaiasi da şetın jaǧy bar.
Älemdık baspasözge şolu jasaǧan Edıl BÖKEEV
