Kök türıkterınıŋ qaǧandyǧy

(Basy)

Änes SARAI

Sonymen Gaochan men Beitin aralyǧynan Tu-şe-şi, Tu-sziue-şi -Türkeş memlekettık qūrylymynyŋ sūlbasy şaŋ beredı. Olardyŋ taban tıregen baiyrǧy oryndaryn tastap, batys­qa jyljyp, bes duludyŋ arasynan şyǧuy 634 jylǧy Batys Türıktıŋ Tona qaǧa­ny­nyŋ­ Besbalyqqa tap berıp, Şyǧys Türık qaǧany Şoraǧanyŋ (Chulohu) ūly Aşina Şerdıŋ ūlysyn tartyp alyp, özın Qytaiǧa quuymen tıkelei bailanysty bolsa kerek. Tona qaǧan 635 jyly özıne qarasty eldı «on oqqa» bölgende, türkeşter osy qauymnyŋ qata­ry­nan tabyldy.

Türkeştıŋ üş taipasy anyq belgılı: saqal,­ mohe (baga) jäne älış. L.Gumilev būl tai­pa­lar­dy mukri, abar qauymymen ünemı bai­la­nys­tyra söileidı. Onysynda jan bar­ siiaqty. Türkeşter bas ordasyn tıkken Suiab­tyŋ­ ba­tysynda Merke eldı-mekenı paida boldy. Merke, mekıren esımı – mukri taipasy­men­ bailanysty boluy aqylǧa qonady. Ūly jüz şejıresınıŋ eskılıktı nūsqalarynyŋ bırın­de Mekrennen Jalaiyrdy taratady. Al, Saqal­dy – üisın şejıresı basyndaǧy Asaqal – Abaqpen, älış älde alaşty «Qorqyt – Ata kıta­by­nyŋ» nazaryna ılıkken Ala Üisın­men sabaqtastyryp, Türkeş köşı ız-tüzsız joǧal­ma­ǧanyn tüsınuge septesedı.

Dulu (dulat). Dulu Batys Türık qaǧan­dy­ǧyn­da keŋ maǧynada qoldanylady. Dulu bır taipanyŋ aty emes, bır odaqqa bırıkken bes taipanyŋ ortaq atauy. Jeke taipanyŋ aty retınde Dulu esımı kezıkpeidı. Sondyqtan «Dulu – äulet atauy» dep qabyldauymyzǧa negız bar. Ejelgı Qytai derektemelerınde kezı­ge­tın Du, Dulu äuletı jäne keiıngı dulat tai­pa­sy­nyŋ­ tarihy «Könelıkter» atty eŋbegımızdıŋ «Dulat» tarauynda arnaiy baiandaldy. Son­dyq­tan atalmyş qauymnyŋ ärgı-bergı ötken-ketkenıne söz şyǧyndamai, zertteu nazary­nan­ tys qalǧan tūstaryna toqtalmaqpyz.

Qytai jylnamalarynda «bes duludyŋ» qalyp­tasuy turaly läm-mim derek joq. Tarih sorab­tarynan bıletınımız: 487 jyly Afuch­ji­lo­ Jujannan bölınıp, Tūrpan – Tarbaǧatai ara­sy­na köşıp kelgen 12 taipanyŋ arasynda dulu qauymynyŋ bolǧany. Osy öŋırde oty­ryp­ dulu baiyrǧy Üisın memleketı jerıne ielık ettı. Būl öŋırde köşıp-qonyp jürgen ırgelı taipanyŋ bırı Üisınder qūramynda bol­ǧan chech-jun qauymy edı. Solarmen enşı­les boldy. Al duludyŋ qūramyna engen özge üş taipa janys, chumukun, türkeş qauym­da­ry­nyŋ duluǧa qosylǧan kezderı şamamen belgılı. Türık qaǧandyǧy qūrylǧanǧa deiın dulu ­tai­palyq bektık qūrylym qalpynda ömır sürgen siiaqty. Özge taipalar kep qosylǧanda bektıktıŋ ne bileuşı äulettıŋ aty olarǧa da jamalǧan. Al dulu äuletınıŋ töl jūrty – hulu-u, iaki, «ūly ūryq» atandy. Batys Türık qaǧany Aşina Heludıŋ «ūly ūryqqa» qyz beruı – onyŋ bes dulu arasyndaǧy salmaǧyn aiqyndai tüsedı. Batys Türık qaǧandyǧy men Türkeş zamanynda janystardyŋ jeke tai­pa retınde közge tüsuı özge dulattar «ūly ūryqtyŋ» qūramynda boldy dep tüiın­deu­ı­mız­ge jol aşady. Būl dulattardyŋ jeke tai­pa­lar­ǧa jıktelıp ülgermegen kezı boluy mümkın.

Alaida, Türkeş qaǧandyǧynyŋ tarihyna tereŋırek üŋılu – būl oraida tosyndau oi kür­meu­ge mūryndyq boldy. Şu men Syrdyŋ arasyn jailaǧan qara türkeş arasynan şyq­qan äigılı qaǧandy qytai jylnamalary Sulu dep älıptegen. Zertteuşıler osylai atap,­ jazyp keledı. A.G.Kliaştornyi ǧana onyŋ türıkşe ataluy Sūlūq ne Sülık boluy müm­kın­dı­gıne män berdı. Şynynda da, Türık qaǧan­da­ry­nyŋ bırde-bırınıŋ esımın dūrys jaz­ba­ǧan qytai jylnamalarynyŋ Suludyŋ atyn älıpteude jaŋsaqtyq jıbermedı deuge kım kepıl bola alǧandai. Suludyŋ türıkşe dūrys dybys­taluy Siyq nemese Siqym boluy da ǧa­jap emes. Ol – qara türkeştıŋ ökılı edı. Al,­ qara türkeş tügeldei ekı ūlystan qūralǧan geşu (koşu) jūrty, qasenıŋ /kasok/ bır tarmaǧy. Aitpaǧymyz ol da emes, Sulu älde Siyq ölıp, geşu ūlystary ydyraǧan kezde – onyŋ qūramyndaǧy qauymdardyŋ köpşılıgı siyq atymen belgılı bolǧany. Mysalǧa on ekı ata Baiūlynyŋ segız ruynyŋ basyn qūraityn üş Siyq: Qydyrsiyq, Sūltansiyq, Baqsiyq. Olar berıge deiın, Baiūly bop bırıkkenge deiın, Siyq (Şih) bop jürdı. Sırgelınıŋ Aqsiyq, Qarasiyq, Qojasiyq atalary osy paiymmen sabaqtas. Siyq, Siqym ataulary tamyrlas.

Janys. Türıkke qatysty tarihi ädebiet­ter­de janys (şuniş, suniş) esımı şamamen 610 jyldary hattalǧan. Zertteuşıler ony bırauyzdan «Şüie taipasy» qataryna jatqyzady. Aşina türıkterınıŋ şyǧu tegı turaly «Chjouşu» jylnamasy olardyŋ Börı­den taraǧan tört ru el ekenın aita kelıp, üşınşı ūldy «endı bırı Chuchje öze­nı­nıŋ boiynda memleket qūrǧan» dep naq­ty­lai­dy (Qazaqstan tarihy turaly qytai derektemelerı. IV tom. Almaty, 2006.// «Chjou­şu» jylnamasy, 50-sziuan, «Tusziue baiany». 120-b.) Chuchje özenı – Altaidyŋ biık şatqalynan qūlap aǧyp, Bi men Qatunǧa bırdei qūiatyn orysşa Chue, qytaişa Chuchje, baiyrǧy türıkşe Şüi özenı. Mıne, osy özen aŋǧarynda jasaǧan eldı «Şüie taipalary» dep ataǧan. Solardyŋ qataryna chumukun, chuiue, chumi, şatolarmen bırge şünışter de­ ja­tady. Äu bastaǧy şünışterdıŋ, keiın şünış – chuban ataluy – taipa qūramynda özge­rıs­ter bolǧanyn meŋzeidı. 603 jyly Iste­mi­dıŋ ūly Tardu ūly qaǧan taǧyn tastap Tugu­hun­ǧa­ qaşyp, onyŋ kömekşılerı Nıl qaǧan men Tūŋ iabǧu Batys Türıkke qaityp oralyp, bır­tū­tas Türık elı batys, şyǧys bolyp­ ekı­ge bölıngende şünışter qatary jaŋa qauym­men­ tolyqqan siiaqty. Qalai degenmen de, Şyǧys Türıkte bilık basyna jaqyn Sünış esımdı kışı qaǧan boldy. Türıktıŋ ūlys bileu­şı­le­rı­nıŋ köbı qytai jylnamalarynda bilegen taipasynyŋ atymen atalǧanyn eskersek, Şyǧys Türıkte de sünış, şünış qauymy bolǧan. Şyndyǧyna kelgende, «şüie taipa­la­ry» äu bastan-aq Şyǧys Türıktıŋ jūrty edı, olardyŋ Yşbara (Şetu) qaǧan zamany­nan­ bastap, Gobi şölınıŋ oŋtüstık jiegı Aqbel­deu­dı asyp, Qytai şekarasyna ketuı – «şüie taipalaryn» Tarbaǧataiǧa jylys­tap,­ aqyry Batys Türık qataryna qosyluǧa mäj­bür ettı.

Bırtūtas Türık qaǧandyǧy ekıge bölıngennen keiıngı kezeŋde Batys Türıkte Aba qaǧannyŋ ūrpaǧy Şora men Istemi qaǧannyŋ ūrpaǧy Şegui bırıgıp biledı. Şeguidıŋ ielıgı Taşkentte, Şoranyŋ ielıgı Jetısuda edı. Şegui­ge­ senbegen Şora onyŋ syrtynan qarauyl qarau üşın öz qaramaǧyndaǧy şünış – janys­tar­dy 610 jyldar şamasynda Taşkent töŋı­re­gı­ne köşırıp, qondyrdy.

Söitıp, janystar Taşkent ūlysyna etene bolyp, sol öŋırde otyryp qaldy. Olardyŋ jaz­ jailauy Ülken Jūldyz özenınıŋ aŋǧary edı.­ Ja­nys­tar Taşkent pen Ülken Jūldyz ara­lyǧyna Ferǧana, Qoqan arqyly ılgerı-keiın sabylyp, osy öŋırdıŋ äuelı türıktenuıne, aqyry dulattanuyna septıgın tigızdı. Osy kezde şato taipasynyŋ kösemı Fugonyŋ şeşesı Şünış taipasynyŋ qyzy bolǧany turaly qytai jylnamasyna derek tüsken. Sondai-aq,­ «Süi kıtaby. Batys öŋır baianynda»: Chiusynyŋ (Qūşar) bileuşısınıŋ familiiasy Bei, esımı «Sunichi» degen derek te kezdesedı (Tanym tarmaqtary. Almaty, 1998. 183-b.).

Atalmyş qauymnyŋ Tan saraiynyŋ otarşyl äskerıne qarsy küresterı, Batys Türık qaǧan­dyǧynyŋ saiasi-äleumettık ömırınde alǧan orny eŋbekte mūqiiat baiandalǧandyqtan olar­dy qaitalap jatpaidyq.

Chumukun /şömekei/. Chumukun – ba­tys­ jundardyŋ, iaki, Şyǧys Türkıstan öŋı­rı­nıŋ­ ejelgı taipalarynyŋ bırı. Olar Qytai tarihynyŋ nazaryna b.d.b. 640 jyly ılık­ken «640 jyly liaŋ, rui, mugundardy­ joiady» degen mälımet bar (Tanym tarmaqtary. Almaty, 1998. 33-b.). Mau Jinnıŋ Qytaidyŋ batys şekarasyn 1000 şaqyrymǧa keŋeitken joryǧynda jeŋılgen mugundar Altai syr­tyn­­da­ǧy Şüi özenıne ketıp, sol jerde chumu­kun, iaki, «Şüi özenınıŋ mugundary» ata­la­dy. Osynda otyryp, olar Aşina türık­te­rı­men etene bolady.

Chumukundar Batys Türıktıŋ soŋǧy qaǧany Aşina Helu jäne Ekınşı Şyǧys Türık qaǧan­dy­ǧy kezınde belsendı äreketterımen közge tüstı. 642 jyly Ilbıs Şekui qaǧan Aşi­na­ Heludı ūstauǧa äsker şyǧarǧanda, onyŋ jazyq­syz­dy­ǧyn aityp chjişedi, chumukun, bobi (sofu, säbeg) taipalary ara tüstı. Ilbıs Şekui olardy jazalamaq bolǧanda, Aşina Helu­men­ ılese ketıp, Besbalyqtan bır-aq şyqty. Osydan keiıngı kezeŋde chumukundar qaǧan taǧy üşın tartysta, Qytai otarşyl äske­rı­men küreste aqyr aiaǧyna deiın Aşina Helu­men bırge boldy.

Chumukun 40 myŋ äskerı bar ırgelı ūlys­tar­dyŋ bırı edı. Besbalyq, Tūrpan, Qūşarǧa mol äsker jiǧan Tan saraiy Batys Türıktı küşpen basyp alu joryǧyna kırıskende, äp degendegı nysanalary osy Chumukun ūlysy boldy. 654 jyly Qytai otarşyl äskerı Chumu­kun (Şäueşek) kentın basyp alyp, 30 myŋ­ adamyn öltırdı. Al 658 jylǧy Qytai äske­rı­men şeşuşı aqtyq şaiqas ta Chumukun jerınde, Qara Ertıstıŋ batys jaǧalauynda bol­dy. Aşina Heludı qorǧap, qaşa ūrys salǧan chumukun äskerı İspinjabqa deiın jetıp, jergılıktı qala basşysy qaǧandy tūtqyn­da­ǧan soŋ, chumukun jasaǧy bet-betıne ydyrady.

Qytaiǧa baǧynyşty bolǧan soŋ, Emıl özen­nıŋ boiynda olarǧa arnalyp Funian (Baian) tūtūqtyǧy qūryldy. Chumukun ūlysy Batys Türık taipalarynyŋ Qytaiǧa qarsy köterılısınıŋ bırde bel ortasynda, ekınşıde ūran otyn jaqqan bastauşysy boldy. Olar 771 jyly özderınıŋ tūtūǧy Aşina Duchjidı qaǧan jariialap, köterılıs ūranyn laulatyp, Jetısudy qytailardan azat etuge attanys­ty.­ Aşina Duchjidıŋ qapyda qytailardyŋ qoly­na tüsıp, öltırıluı saldarynan būl bas­kö­terıs özınıŋ jemısın bermedı.

711-712 jyldary Tonūqūq, Tarduş şad ( Bılge qaǧan) bastaǧan äsker Türkeştıŋ Saqal qaǧanyn küiretıp, olardy özıne bır ūlys etıp qosyp aldy. Osy kezde chumukundar jäne Chumukun jerı Şyǧys Türıktıŋ äsker ūstaityn batystaǧy bekınısıne ainaldy. Onda Qapaǧan ūly Bögü qaǧan 40 myŋ äskermen tūrdy. Asyly,­ būl äsker chumukun qosyny bol­sa kerek.

Batys Türıktıŋ beldı taipasy chumukun keiıngı şömekeiler ekenı dau tuǧyzbaidy.

Geşu (Koşu). 627-641 jyldar aralyǧyn qamtityn «Tun Dian» eŋbegınde: «Sichjoudan terıstıkke qarai Dolosy (Talas-Ä.S.) özenınde tūryp, bes taipa eldı: chuiue, chumi, gusu, gelolu, bişilerdı biledı» degen derek ūşyrasady. Osyndaǧy gusudyŋ – geşu ekenı talassyz.

640 jyldar derektemelerıne qaraǧanda guşu (geşu) ne bes dulu, ne bes nuşibi qata­ry­na kırmegen Batys Türık taipalarymen bırge jürgenın baiqaimyz.

Aşina Buchjen, Aşina Mişe, Aşina Helu – Jetısudyŋ şyǧys bölıgındegı bes dulu­ǧa kırmeitın ūsaq rulardy bilegen aǧai­yn­dy adamdar edı. Aşina Buchjen chumi (chomul), gusu (geşu), gelolu jäne nuşibidıŋ bır­ ata­laryn, Aşina Mişe chuiue (şüie), Aşina Helu – helu (qara), gelo (qarlūq), eda (eftal, abdal), sede (edız) qauymdaryn biledı. 640 jyly Tan patşalyǧynyŋ äskerı tūtqiyldan Besbalyq pen Tūrpandy basyp alǧanda Aşina Mişe men Aşina Buchjen otar­şyl äskerlerdıŋ qūzyryna bas idı. Älgı­ler­dıŋ opasyzdyǧynan jau jaq qaptaly üŋıreiıp qalǧan Dolu Ükık qaǧan Aşina Helu­dı şaqyryp alyp, osy öŋırdıŋ bilıgın onyŋ qolyna berdı. Aşina Helu otarşyl äsker­men­ aqtyq demı qalǧanşa taitalasyp, ümıt üdesınen şyqty.

Geşudıŋ şaǧyn bır tobyn Aşina Heluge basqaruǧa berılgen jūrt retınde qarlūq­tar­men japsarlas Tarbaǧatai öŋırınen köremız. Tai­palardyŋ şaǧyn toptarynyŋ ärtürlı qauym­dar arasynda şaşylyp jüruı – Türık tarihy üşın daǧdyly jaǧdai.

«Sin Tan şu» jylnamasy geşu qauy­my­nyŋ negızgı tobyn, ekı ūlys elın Qarataudyŋ ūzyna boiyna ornalastyrady. Olardyŋ ülken ordasyn «Geşuchosyszin» (geşu-chor-irkın) lauazymdy, kışı ordasyn «Geşuchubansyszin» (geşu-choban-irkın) lauazymdy kösem­der bilegen. 711 jylǧy Tonūqūq, Tar­duş şad (Bılge qaǧan), Kültegınder Soǧdaq jo­ry­ǧy­nan qaityp oralarda osy geşu ūlysynyŋ kösemı Koşumen soǧysady. Kül­te­gın olardy Jetısu asyryp quyp salady.

Äŋgıme Kuşu bilegen geşulerdıŋ ūly orda­sy turaly bolyp otyrǧan siiaqty. Kışı orda qonysynan qozǧamai, türıkterge boi ūsyn­ǧan.­ Tür­keş qaǧandyǧynan keiıngı kezeŋ­de osy geşu, guşu qauymy Tūrpan, Qūşar aimaqtarynan közge tüsedı. Atalmyş tai­panyŋ bır ökılı Geşu Han tibettermen soǧysta Qytaiǧa qol ūşyn bergen. Sol üşın tibetter ony ūstap alyp, öltıredı. Onyŋ ornyn ūly Geşu Iаo basady. Qytai jylnama­syn­da Geşu Han Türkeştıŋ geşu tai­pa­sy­nyŋ ökılı dep körsetken.
Bılge qaǧan jazuy Kültegınnıŋ Koşu tūtūq­pen­ soǧysy turaly mälımet qaldyrǧan. Älkei Marǧūlan būl belgılı tūlǧany Qosai batyr dep bıledı. Qosai jūrty Atbasy öŋırındegı Qosai qamalynda tūryp, özen-köl, taularǧa öz atyn berıp, «Manas» jyryna qaharman bop enıp, keiın Ūly jüz taipa qūramdaryna engenı baiqalady. Al būl qauymnyŋ ekınşı ūlysy oŋtüstık orys dalasynan şyǧyp, Lukomore qypşaq ūlysyn qūrap, keiın Baiūly bırlestıgınen tabylǧan ızderı anyq aŋǧa­ry­la­dy.­ Olar adaidyŋ Qosai atalaryn qūrady.

Chuiue (Şüie), Chumi (Chomyl). Ejelgı «Şüie taipalarynyŋ» qataryna jatady. 627-641 jyldar aralyǧyn qamtityn qytai derektemelerınde: «Tūrpannan terıstıkke qarai 750 şaqyrym jerde chuiue, chumi, gusu, gelogu, bişi» taipalary bary aityl­ǧan­ (A.G.Maliavkin. İstoricheskaia geografiia Sentr. Azii. Novosibirsk, 1981. Tüsınık-33. 91-b.). Sılteme Tarbaǧatai öŋırıne meŋzeidı.

638 jyly atalmyş ekı taipany Batys Türık qaǧandyǧynyŋ taǧyna talasty Ükık şadtyŋ şylauynan köremız. Ol ata tek şejıresı jaǧynan Batys Türık qaǧandarynyŋ bırde-bırımen bailanyspaidy. Sol sebeptı ony Şyǧys Türıktıŋ Şora (Chulo) qaǧanynyŋ ūly Ükık şad dep paiymdadyq. 627 jyly terıs­tık­tegı sır-enda, hueiha köterılıs jasa­ǧan­da olardy jönge saluǧa Seli qaǧan Ükık şadty jūmsaǧan. Ol 100 myŋ qosynmen baryp, ūiǧyr Pusadan Atjal tauynda oŋbai jeŋı­lıp,­ batys ölkege qaşuǧa mäjbür bolady. «Sin Tan şu» «Hueihe baianynda: «Seli Iýigu-şenı 100 myŋ şerıkpen joryqqa attandyrdy. Pusa olardy Male tauyn­da talqandap, onan­ soŋ soltüstıktegı Tan­-şan tauyna deiın quyp baryp, köp adamyn tūt­qyn­ǧa alyp, terıstık dala­da aty jer jardy» dep­ jazady (QTTQD. «Sin Tan şu», 217-sziuan, «Huegu­ (Huehe) baiany». 331 b.). Ükık şad­ Selidıŋ betıne körıne al­mai­ Bes­ba­lyq baryp tūryp qala­dy. Ūzamai qaityp oralyp, Seli­dıŋ qarsylasy Tuli yǧynda bolyp, Qytai bodandyǧyn bırge qabyl­dai­dy. «Seli qaǧannyŋ ınısı aldymen Gaochanǧa qaşyp baryp, keiın ol da kelıp baǧyndy» degen «Sin Tan şu» deregı osy Ükık şad taǧdyryna bai­la­nysty aitylsa kerek (QTTQD. «Sin Tan şu» 215-sziuan, «Tusziue baiany». 164-b.). Şora qaǧannyŋ ekınşı ūly Aşina Şer Besbalyqty bilep tūrǧan. Ükık qytai rezervasiiasynan qaşyp, nemere aǧasyna kelse kerek. Sol aǧasynyŋ köme­gı­men chuiue, chumi taipalaryn bileuge qol jetkızgen siiaqty.

Ol Batys Türıkke bedelın asyru üşın, Gaochan bileuşısı Kiui Ven – taimen tıze qosyp, Qytai jaǧyn ūstanǧan Qaraşardy talqandady. Mūnyŋ äserı bolmai qalmady. Bes nuşibi ony qaǧan köteru qamyna kırıstı. Nätijesınde ol Tona qaǧanmen Batys Türıktı bölıp bileuge qol jetkızdı. Ükık qaǧandyqtyŋ batys bölıgın, iaki nuşibilerdı biledı. Batys bölıktıŋ qonysy būl kezde Şu, Syrdan Qoqan, Ferǧana arqyly Tūrpan, Besbalyqqa deiın sozylyp jatty. Ükıktıŋ bır ordasy Beitınde (Besbalyqta) boldy. Osy kezde oǧan arǧyn-basmyldar, qyrǧyzdardyŋ bır bölıgı baǧynyşty boldy. Ükıktıŋ joryqtaryna basmyldyŋ bila (elochji) taipasy qatysty.

Bilıkke taban tırep, nyǧaiǧan Ükık özınıŋ Aşinalaryna arqa süieuge tyrysty. Osy kezde ol Aşina Buchjen, Aşina Mişe, Aşina Helulerge taipa, taipa bırlestıkterınıŋ tızgının berdı. Aşina Mişe chuiue, Aşina Buchjen chumi, gusu, gegolu, bişi, Aşina Helu helu, ida, eda, sede qauymdaryn biledı. Keiın Aşina Buchjen, Aşina Mişe opasyzdyq ıstep, otarşyl äskerge baryp berılgende, atalmyş taipalardyŋ barlyǧy Aşina Heluge baǧyndy.

Chuiue, chumi taipalary batys qanat, şyǧys qanat bop, ekıge bölıngenı baiqalady. Sır-enda erterekte Altaidyŋ batysynda «Şüie taipalarymen» körşıles bolǧan el edı. Ol özınıŋ būralaŋ tarihi soqpaǧyn Tarbaǧatai öŋırınen bastady. Keiın olar Jetısumen japsarlas Joŋǧariiadaǧy kibi taipasymen bırıgıp öz aldyna jeke qaǧandyq qūrdy. Aqyry olar Batys Türıkpen arazdasyp, 627 jyly Şyǧys Türık dalasyna qonys audardy. Mıne, osy sır-endalar arasynda chuiue, chumi jūrtynyŋ bır qanaty ketken siiaqtanady. Öitkenı, 647 jyly qytai generaly Li Szidıŋ Otükende salǧan qyrǧynnan qaşqan sır-endalardyŋ soŋyna Besbalyq bileuşısı Aşina Şer tüsken-dı. Ol Moŋǧol Altaiynda älgılerdı quyp jetıp, sır-enda jäne onyŋ qataryndaǧy chumi, chuiue taipalaryn talqandady (A.G.Maliavkin. İstoricheskaia geografiia S.A… Tüsınık – 63. 104 b.). Osy şapqynşylyqta tūtylǧan sır-endalar irkın Aşade Şisziannıŋ qolyna ötkerılıp, olar üşın Gaolan, Silian okrugtary ūiymdastyrylǧany turaly derek bar. Sır-endalarmen bırge qaşqan chumi, chuiue taipalary turaly derek joq. Bälkım, olardy Aşina Şer özıne qosyp alǧan şyǧar. Olai bolsa, ūzamai Aşina Şer ielıgın tastap, Qytaiǧa qaşqanda, atalmyş jūrt basmyldarǧa baryp qosylsa kerek.

Chuiue men chumi taipalarynyŋ Ükık qaǧannyŋ basşylyǧymen jüzege asyrǧan joryqtary Ükık qaǧan tarihynda bastan-aiaq baiandalǧandyqtan, qaitalap ejıkteu artyq bolady. Maŋyzdysy sol – atalmyş ekı taipanyŋ keiıngı qazaq qauymynyŋ belgılı taipalaryna bastau bolǧany. Chumidı qytai tarihşylary chumul, chomyl dep balamalaidy. Chomyl basqa emes, alban, şapyraştylarǧa astar bolǧan şybyl jūrty. Al chuiuenıŋ dūrys balamalanuy şüie bolsa kerek. Ol – Şüie özenınıŋ atyn ūstap qalǧan qauym. Şüie bolsa qazırgı naiman sadyrdyŋ bır būtaǧy. Osy «şüie taipalary» qataryndaǧy şatony – sato-sadyr dep älıpteuşıler de bar. Sondai-aq, b.d.d. būrynǧy kezeŋde Tan – Şan tauynyŋ şyǧys betkeiınde kökjar, qaratai qauymdarynyŋ otyrǧany da tarihta taŋbalanǧan. Endeşe, naimannyŋ bastauyn chuiue jūrtynan ızdegen jön bolady.

( Jalǧasy bar)