Üş künge sozylǧan VI Astana ekonomikalyq forumy men onyŋ aiasynda ötkızılgen Daǧdarysqa qarsy düniejüzılık konferensiia «G-global» formatyndaǧy «Köşbasşylar dialogymen» aiaqtaldy. Onyŋ nätijesınde älem ekonomikasyn damytu men sauyqtyruǧa qatysty G-8 jäne G-20 memleketterıne, BŪŪ, Düniejüzılık bank, Halyqaralyq valiuta qory, Ekonomikalyq damu jäne yntymaqtastyq ūiymyna baǧyttalǧan Astana deklarasiiasy qabyldandy. Sondai-aq jalpy somasy 2,5 mlrd AQŞ dollaryn qūraityn 80-nen astam memorandumdar men kelısımşarttarǧa qol qoiyldy.
Daǧdarys – jahannyŋ ortaq «jauy»
VI Astana ekonomikalyq forumy men onyŋ aiasynda ötken alǧaşqy Daǧdarysqa qarsy düniejüzılık konferensiianyŋ basty qararyn osylai topşylauǧa bolady
Prezidiumynda ekonomika salasynda Nobel syilyǧyn alǧan ǧalymdar, älemdık qarjylyq ūiym jetekşılerı, BŪŪ ökılderı söz söilegen VI Astana ekonomikalyq forumy men BŪŪ aiasyndaǧy Daǧdarysqa qarsy düniejüzılık konferensiianyŋ resmi aşylu saltanatyna qatysqan Elbasy N.Nazarbaev ortaǧa şyǧarylǧan özektı problemalarǧa qatysty öz közqarasymen bölıstı.
– Jahandyq daǧdarysqa qarsy jospar äzırleu üderısın jandandyrumen qatar, keiıngı jyldardyŋ bırqatar aşy sabaqtaryn eskeru qajet. Byltyrdyŋ özınde älemnıŋ köp bölıgı jahandanǧan XXI ǧasyr ekonomikasyndaǧy ortaq daǧdarys tarihtyŋ «jabylyp ketken paraǧy» degen oida bolǧan. Qarjy instituttary bızdı osyǧan barynşa sendırgısı keldı. Bıraq toqmeiılsuge bolmaidy, – dei kelıp, Elbasy Kiprdegı qarjy jüiesınıŋ küireuı osy küdıktı üdete tüsetının aitty.
Elbasynyŋ pıkırınşe, tıptı ekonomikanyŋ qyr-syryna tügeldei qanyq emes adamnyŋ özı Kipr bankterı men bes jyl būrynǧy amerikalyq ipotekalyq agenttıkterdıŋ qūldyrau problemasynyŋ sebepterı ūqsas ekenın oŋai aŋdaidy. Būl, eŋ aldymen, qarjy jüiesın qoldan «köbıktendıru» jäne jeŋıl jolmen aqşa tabudy kökseu, ūlttyq qarjy instituttarynyŋ tiıstı jauapkerşılıgınıŋ bolmauy jäne jahandyq qarjylyq basqarudyŋ älsızdıgı.
Sonymen qatar, daǧdarysqa qarsy ūlttyq deŋgeide jürgızılgen keibır şaralardyŋ özı jahandyq qūldyrauǧa äkeletının aitqan Elbasy:
– Köptegen memleket älı de proteksiialyq ıs-şaralardy jüzege asyryp jatyr. Būl älemdık sauda ösımınıŋ bäseŋdeuıne, baǧanyŋ tömendeuıne alyp keldı. Sonymen qatar transşekaralyq nesieleu men investisiia kölemı kemıdı, olar qazır daǧdarysqa deiıngı kezeŋnıŋ 60%-yndaiyn ǧana qūrady. Jahan boiynşa jūmyssyzdyq örısteude. Halyqaralyq eŋbek ūiymynyŋ mälımetınşe, osy jyly 200 millionǧa tarta adam jūmyssyz qalady, – dedı.
Onyŋ bır tüp sebebın Elbasy senım tapşylyǧynan ızdeidı.
– Jahandyq qarjy instituttary men memleketter arasynda, qarjy sektory men naqty ekonomika arasynda, elder arasynda senım joq. Senım bolmasa, daǧdarysqa qarsy kez kelgen ıs-şara äşeiın «jyrtyqty jamau» ǧana bolady. Taǧy bır eskererlık jäit, qarjy sektory jahandyq bolsyn, ūlttyq deŋgeide bolsyn, naqty öndırısten tysqary damuǧa tiıs emes, – dep toqtaldy Elbasy.
Qazaqstan Prezidentı qazırgı jahandyq daǧdarys keŋ auqymdy qamtitynyn atap öttı.
– 2011 jyly qyrküiekte BŪŪ Bas assambleiasynyŋ 66-sessiiasynda men jahandyq retteu faktısı boiynşa jūmysty aiaqtau kerek ekenın aittym. Ol qūjat halyqaralyq ekonomikalyq saiasattaǧy tüiındı aspektılerdı qaita qarastyrady. Bes qarapaiym ūstanymǧa negızdelgen. Bırınşıden, töŋkerıstık özgerısterden bas tartu kerek. Tarihtan onyŋ nendei qaterlerge, şyǧyndarǧa äkeletının bılemız. Ekınşısı – ädılettılık jäne teŋdık. Üşınşısı – jahandyq toleranttylyq jäne senım. Törtınşısı – transparenttılık. Besınşısı – syndarly köppoliarlylyq. Osylardyŋ negızınde älemde ortaq dialog qūruǧa bolar edı. Sol üşın men Rim jäne Madrid klubtaryn ülgıge ala otyryp, G-global formatynyŋ qamqorşylar keŋesın qūrudy erterek qolǧa aludy ūsynamyn, – dedı Nūrsūltan Nazarbaev.
Forumda BŪŪ Bas Assambleiasy 67-sessiiasynyŋ töraǧasy V.Eremich, būrynǧy Iýgoslaviia Makedoniia Respublikasynyŋ premer-ministrı N.Gruevskii söz söiledı, BŪŪ Bas hatşysy P.Gi Munnyŋ ündeuın BŪŪ Bas hatşysynyŋ ekonomika jäne äleumettık mäseleler jönındegı orynbasary U.Hunbo oqyp berdı.
Elbasynyŋ bastamasyn forum mınberınen söz alǧan ǧalymdar men qarjylyq qūrylym jetekşılerı de quattady.
İslam damu bankı tobynyŋ prezidentı A.äl Madani:
– Jahandyq ekonomikalyq daǧdarystyŋ saldary älem qarjy jüiesın retteuge oi saluy tiıs. Destabilizasiialyq ösımge qol jetkızuge bolady. Būl tūrǧydan alǧanda, islam qarjylandyruy äleumettık-ekonomikalyq ösımdı bırdei qamtamasyz etedı. Öitkenı, islam qarjy jüiesı şynaiy ekonomika salasymen tyǧyz bailanysty ärı äleumettık jauapkerşılıktı basşylyqqa alady, – dese, Kolumbiia universitetınıŋ professory, ekonomika boiynşa 1999 jylǧy Nobel syilyǧynyŋ laureaty R.Mandell:
– Men Sankt-Peterburgte ötetın «ülken jiyrmanyŋ» kezdesuınde älemdık qarjy-kredit jüiesın jaqsartu mäselesın köterudı ūsynar edım. Jaŋa jüienı qalyptastyruǧa mümkındık beretın komitet qūru kerek, öitkenı, bız älı künge baiaǧyda künı ötken Bretton-Vud qaǧidatymen qareket etıp kelemız. Al G-20 deŋgeiınde qabyldanyp, ülkendı-kışılı damuşy memleketterdı tys qaldyrmaityn jüie jaŋa älemdık valiutany şyǧaruǧa alǧyşart bolar edı, – dep tyŋ ūsynys aitty. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, Euroodaqty qūryp, eurony ainalymǧa şyǧaru dollarsyz jüienıŋ negızın anyqtap berdı.
Älem ekonomikasynyŋ 40%-yn qamtamasyz etetın jaŋa balama tosqauyl paida boldy.
Europanyŋ kebıne keŋ közqaras
Daǧdarysqa qarsy düniejüzılık konferensiianyŋ alǧaşqy paneldık pıkırtalasy «Euroaimaqtaǧy jūmyssyzdyqty retteudıŋ onjyldyǧy: saiasi jäne ekonomikalyq ölşemder» atty özektı taqyryptan bastaldy. Būl oraida Halyqaralyq valiuta qorynyŋ būrynǧy jetekşısı Dominik Stross-Kannyŋ Euroaimaqtyŋ qazırgı qūrylymy men saiasatyna qarata aitqan syny köpşılık kökeiıne qondy.
– Europa elderı jūmyssyzdyqpen kürese otyryp, sol jaŋa jūmys ornyn beretın infraqūrylymdyq jobalardy qysqartu, toqtatu arqyly öz qolyn özı kesıp otyr, – dedı Stross-Kan. Onyŋ aituynşa, Europa daǧdaryspen küresu mümkındıgın aldyn ala eskermedı. Fiskaldyq baqylau tūrǧysynan Euroodaqqa balama bolatyn Europa bankterınıŋ odaǧyn qūrudy endı-endı oilanyp jatyr. HVQ eks-töraǧasynyŋ oiyn Niderlandynyŋ būrynǧy premer-ministrı Alfred Guzenbauer de qoldady:
– Europaǧa bank odaǧyn uaqyt ozdyrmai qūru kerek. Europanyŋ jahandyq ekonomikadaǧy salmaǧy būrynǧydai emes. Al baiaǧy däurendı qaita keltıru üşın tübegeilı, radikaldy reformalar jasamai bolmaidy. Onyŋ ışıne eŋbek naryǧy da kıredı, – deidı Guzenbauer.
Daǧdarys qarsy küres talqylaulary mūnymen tügesılgen joq. Keşe, forumnyŋ soŋǧy künınde «Jaŋa älemdık qarjylyq arhitektura», «G20: älemdık ekonomikanyŋ jaŋa ürdısterıne beiımdelu» sekıldı salmaqty taqyryptar talqylandy.
Edıl Bökeev
