Bız HH ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary baiyrǧy tarihty jatqa soǧatyn soŋǧy qariialardy kördık. Olardan keiınqazaqtyŋ öz zamanyndaǧy tarihyn aitatyn adam qalmady. Tarihşylardyŋ köpşılıgı KPSS-KSRO tarihynan qorǧap, sol qorǧaǧandaryn qanaǧat etıp, ūlttyq tarih ūmytylyp ketkendei edı.
Mıne, osy kezde asa bır käsıbi bılımnıŋ iegerı bolmasa da «Bız qazaq degen elmız, bızdıŋ öz tarihymyz bar» dep jer-jerde ölketanuşylar qazaqtyŋ auyzşa tarihyn ūmytpasqa, jazyqsyz japa şekken azamattaryn este saqtauǧa, aman qalǧan eskertkışterın saqtamaqqa qam qyldy. Solardyŋ jan qiiarlyq eŋbegımen är jerde mūrajailar aşylyp, eldıŋ qolynda saqtaǧan bırlı-jarym tarihi jäne etnografiialyq jädıgerler jinaldy. Osylardyŋ arasynda Esıl boiynyŋ joǧyn joqtaǧan Klara Ämırqyzynyŋ atyn erekşe atau kerek. Klara Ämırqyzynyŋ ökşesın basa bügınde ortamyzda joq Baianbai Qūsaiynūly da erterekte KPSS-pen şūǧyldansa da osy ıske belsene aralasqanyn kördık. Baiekeŋ marqūm maǧan «Köldeneŋ Esıl» dep kezdesken saiyn osy ūly özennıŋ Atbasardan ärı iılıp kelıp soltüstıkke kılt būrylatyn tūsyna qatysty äŋgımelerdı köp aituşy edı. Esıldıŋ qai tūsy bolsyn keremet tarih. Al, Baiekeŋ aitatyn Köldeneŋ Esıl tıptı erekşe bolsa kerek. Özı sol jerde tuyp öskendıkı me Baiekeŋ Köldeneŋ Esılge qatysty äŋgımelerdı ekspedisiialarda körgenın, ertede ülkenderden estıgenımen aralastyryp qyzyǧyp aituşy edı. Baiekeŋnıŋ sol äŋgımelerı Euraziia univesritetınıŋ baspasynda professor Dihan Qamzabekūlynyŋ jauapty redaktorlyǧymen 2010 jyly jaryq körgen «Esıl öŋırı: tarih jäne taǧylym» atty jinaqta jaryq kördı. Bız bügıngı Baiekeŋ turaly äŋgımımızde de osy jinaqqa köbırek süienemız.
Baekeŋnıŋ baǧyna 2000 jyldardyŋ basynda özı jūmys ısteitın L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetıne K.Aqyşev, M.Eleuov syndy ǧalymdar kelıp, Esıl boiyna bırneşe keşendı ekspedisiialar ūiymdastyrylyp jūmys qyzu jürdı. Olarmen bırge Astanaǧa ǧylymi ädebiet, zertteuşılık täjıribe, qazaqtyŋ jas mamandary keldı. Ertede Qaraötkeldıŋ şejıresın jaqsy bıletın qariialar bolǧanymen, ölkenıŋ tarihyn negızınen özge ūlt adamdary jazyp, olar qazaqtyŋ auyzekı derekterın moiyndamaityn, al, moiyndaǧany tıldı tüsınbeitın. Baiekeŋ de osy turaly «Aitqandaiyn, osy «Han joly», «Qaraötkel» degen jer atauyna, onyŋ mänıne bailanysty tıptı qiǧaş pıkır aituşylardyŋ kezdeskenın jasyra almaimyz. Mäselen, ölketanuşy A.Dubiskii: «Qara –Utkel byl odnim iz vajnyh punktov na trasse Petropavlovsk-Sredniaia Aziia, polzovavşeisia u karavanşikov skvernoi reputasiei i nosivşeisia dovolno mrachnoe nazvanie «Qandy jol», chto znachit v perevode «Krovavaia doroga» dep jazsa, odan ärı: «Karavanşiki schitali opasnym: v kamyşah i pustyh zarosliah jimolosti, kruşiny i talnika na levom beregu grabiteli ustraivali inogda zasady. Otsiuda nado pologat, i nazvanie «Chernyi brod» dep özı oilap tapqan pıkırdı orys tıldı qoǧamǧa taŋǧysy keledı» dep renji jazǧan edı (7-8 bb). Baiekeŋ A.Dubiskiidıŋ eŋ osal jerınen ūstady. Tıl bılmegen adam qaraŋǧy. Qazaq tılın bılmei qazaq tarihyn zerttep jürmız degen sözdıŋ bärı kümändı. Tıl bılse, «Han joly» «Qandy jolǧa», «Qara ötkel» «Qaterlı ötkelge» ainalar ma edı?!
Ölketanumen ainalysu üşın tek tıl ǧana emes, sonymen bırge arǧy-bergı tarihtan da zertteuşınıŋ habary boluy kerek. Osy jaǧynan kelgende Baiekeŋnıŋ Qūltöleu Mūqaştyŋ 2007 jyly «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialanǧan «Älemdı han Kene ruhy şarlap jür nemese Almatyǧa jetkızılgen anyq sol babamyzdyŋ süiegı me?» degen maqalasyna qatysty syny eskererlık. Baiekeŋ «Kenesarynyŋ basy Resei patşasyna baǧaly syilyq retınde Peterborǧa jöneltıldı» degen tūjyrym naqty emes. Maitöbede mert bolǧan üş jüz sarbazdyŋ ışınde Qypşaq Basyǧara batyrdyŋ esımı de aitylady. Basyǧara batyr Qaraötkeldı alu kezınde qaza tapsa jäne ol turaly E.Bekmahanov, I.Esenberlin eŋbekterınde naqtyly jazylsa, ataqty han turaly aitamyn dep qalam ūstaǧandar nege ırgelı eŋbekterdı oqyp almaidy» degen syny öte orynda dep esepteimız. Qazırgı qazaq jazuşylarynyŋ ışınde tise terekke, timese būtaqqa dep tartyp jıberetınder köp. Baiekeŋ Säken Seifullinnnıŋ 1934 jyly «Han Kene» pesasynyŋ qoiyluyna bailanysty jazǧan pıkırındegı «Soǧysta, qazaqtardan Basyǧara degen şabympaz batyr oqqa ūşyp ölgen. Basyǧaranyŋ ölıgın qazaqtar qalada patşa äskerınıŋ qolynda qaldyrmai, tartyp alyp şyǧyp, qalanyŋ syrtynda Kökbel degen jerge qoiǧan. Mola soŋǧy uaqytqa deiın de bar edı» degen mälımetıne süiene otyryp ol jerdıŋ qazırgı uaqytta Kırpış zauyty atalatynyn jazady. Baiekeŋ Basyǧara molasyn anyqtaǧan boluy kerek, tek özı qaitys bolyp kettı de būl bastama aiaqsyz qaldy.
Baianbai Qūsaiynūlynyŋ «Köldeneŋ Esıl» turaly köp äŋgımeleitının joǧaryda jazdyq. Ol «Köldeneŋ Esıl» dep eldıŋ qazırgı Jaqsy, Esıl, Jarqaiyŋ siiaqty eldı-mekender tūsynda Esıldıŋ oŋtüstık-batysqa qiystai kelıp, Ūlytaudan aqqan Terısaqqandy özıne qosyp alyp, ıle soltüstıkke būrylatyn tūsyn aituşy edı. Bız qazırgı uaqytta Esıl atauyn köp qoldanamyz. Qazaq zamanynda şamasy osy özennıŋ ūzyna boiyn tügel Esıl dep atai bermegen. Köldeneŋ Esıl de tabiǧatty baqylaǧyş, onyŋ syryn bıletın, jaǧrapiiany bız siiaqty kıtaptan emes, özderınıŋ kündelıktı tırşılıgınen üirengen ata-babalarymyzdyŋ arnaiy qoiǧan aiyrma atauy. Osy ataudy jaŋa ūrpaqtyŋ jadynda qaldyru üşın sol jerdegı bır eldı-mekennıŋ atyn Köldeneŋ Esıl dep nege atamasqa?! Osy tūsta Esıl özenınıŋ iılıp baryp batys-soltüstıkke būrylatyn ekı jaq öŋırın «Aq jazyq» dep ataǧan, ol da este bolatyn ädemı ataudyŋ bırı emes pe ?!
Baiekeŋ kezınde Älkei Marǧūlan sipattaǧan Jaqsy Jaŋǧyztau qalaşaǧyn ızdegenın bylai jazady: «Osy joldyŋ avtorlary bıraz köneköz qariialarmen, sol maŋaidaǧy tūrǧyndarmen äŋgımelesıp, Jaqsy Jaŋǧyztau eldı mekenınıŋ oryny Jaqsy audanyna qarasty «Rentabelnyi» auylynan 3-4 şaqyrym jerde ornalasqan «Chudnoe» selosynyŋ (qazaqtar Şodnai deidı) maŋynda degen tüiınge keldı…Būl jerge keluşıler, ärine, taŋ tamaşa qalyp: «chudo», iaǧni, «tamaşa», «ǧajaiyp», «keremet» dep ataǧan boluy mümkın. Būl auyldy Jaqsy audanyndaǧy «Novochudnoe» auylymen şatastyruǧa bolmaidy. Jaŋa eldı meken ötken ǧasyrdyŋ eluınşı jyldarynyŋ aiaq kezınde Qosaǧal auyly men Kındıktı auylynyŋ aralyǧynan salynǧan. Ekınşıden, Chudnoe selosynyŋ maŋynda köldıŋ jäne jal-jal bolyp qalǧan eskı eldı meken oryndarynyŋ sılemderı bar» (17 b.). Osylaişa topşylai kele Baiekeŋ Ä.Marǧūlannyŋ «Jaqsy Jaŋǧyztau atty qalany XIV ǧacyrda Toqtamys han saldyrdy» degen derektıŋ dūrys ekenın, Chudnoe selosy men Jaqsy stansasy maŋyndaǧy jer sol qalanyŋ ornyna keletının baiandaidy. Zertteuşı özı közımen körıp, salystyryp jazyp otyrǧan soŋ bız de osy pıkırdı moiyndaimyz. Osy oryndy jergılıktı jūrt «Aidarly», nemese «Qarauyl töbe» dep te ataidy.
Esıl boiyndaǧy ortaǧasyrlyq qalaşyqtardy ızdestıru barysynda Baiekeŋ Ä.Marǧūlannyŋ jazbalaryna süiene otyryp, Ormambet pen Örköşekke erekşe nazar audarǧan. Ä.Marǧūlan Ormambet han qalasy Terısaqqannyŋ Esılge qūiar tūsynda dep jazǧan, Baiekeŋ erınbei sol jerge baryp, köneköz qariialardan sūrap qalanyŋ ornyn taba almaǧan eken. Sodan Şoqannyŋ kartasyna süienıp Atbasardan Qimaǧa qarai şyǧatyn joldyŋ boiynda Esıldıŋ oŋ jaǧasynan tapqan. Baiekeŋ «Ormambet eldı mekenın Terısaqqan özenınıŋ boiynan ızdeudıŋ qisyny joq siiaqty» deidı. Būl pıkırmen de bız kelısemız. Rasynda da, Şoqan syzbasyndaǧy köne qalaiy rudnigı de, Ormambet qalasynyŋ orny da Atbasardan şyǧa berıs jerde, Sergeevka auylyna jaqyn ornalasqan. Tek patşa ükımetı būl jerde kezınde beket aşyp, odan keiın Sovet zamanynda traktor stansiiasy siiaqty qūrylystar salynyp ortaǧasyrlyq han stavkasynyŋ tas talqanyn şyǧarǧan. Būl mäsele Esıl öŋırıne belgılı ölketanuşy Klara Ämırqyzynyŋ jazbalarynda da bar. Bügınde künı bızdıŋ mındetımız özımızge deiın bırneşe ǧalymdar men ölketanuşylar eldıŋ esıne qaita-qaita salyp, ūmyttyrmai osy künge deiın jetkızgen Däştı-Qypşaqtyŋ ūly handary orda tıkken ataqty qonysqa ie bolu.
Sonymen bırge, Ä.Marǧūlan nūsqaǧan Terısaqqannyŋ Esılge qosylar jerı de ortaǧasyrlyq qala mädenietıne yŋǧaily ekenın eskergen jön. Är türlı sebepterge, äsırese, jaugerşılıkke jäne egınşılıkke qajettılıkten ortaǧasyryq qalaşyqtar jan-jaǧynan özen-köl qorşaǧan, bekınıske jäne suarmaly egınşılıkke yŋǧaily jerlerge salynady. Men ony Öleŋtınıŋ Aqkölge qūiar auzynda salynǧan Şaiban tūqymynyŋ ordasy «Aqköl –Jaiylma» qalaşaǧyn ızdegen uaqytta aŋǧarǧan edım.
Baiekeŋ Ormambet qalasyn ızdeumen şektelıp qalmai, Şoqan syzbasyndaǧy Şūrymsai, Jarköl, Terısaqqan beketterınıŋ oryndaryn tügel aralap Örköşek qalasyn ızdeidı. Osylaişa Euraziia universitetınıŋ şaǧyn zertteu ekspedisiiasy Esıl özenın Ormambet qalasy tabylǧan tūstan keşıp ötıp «qazırgı Jaqsy audanyna qarasty Keŋaral auylynyŋ Amankeldı bölımşesınen ekı şaqyrymdai jerdegı orta ǧasyrlyq qalaşyqqa» keledı. Būl bekınıs-qamaldyŋ «ūzyndyǧy 100 metrden, enı 90 metrden astam, orny jäne tört mūnarasynyŋ ornalasqan jerı erekşe körınıp tūr. Mūnaralardyŋ qūlaǧanyna qaramastan, onyŋ üstıne şyqqan adamǧa qazırdıŋ özınde Samar eldı mekenı men Esıl özenını maŋaiyna ornalasqan basqa da mekender aiqyn körınedı» deidı Baiekeŋ (18 bet). Endı qarap otyrsaq, Esıldıŋ ortaǧasyrlyq tarihy jaŋa zerttele bastalǧan siiaqty, tıptı, tarihta san ret aitylǧan qalaşyqtardyŋ orny turaly da tolyp jatqan dauly mäsele bar. Al, jazba tarihqa tüspei ūmyt jatqan eskertkışter qanşama. Osy sebepten, jyl saiyn Esıl-Nūra öŋırın aralap, bır keşendı tarihi-etnologiialyq ekspedisiia jabdyqtap otyrsa da köp emes. Künnen künge jerdıŋ aty-jönın bıletın, eskılıktı äŋgımege qanyq qariialar azaiyp keledı. Olar ketken soŋ qai jerde ömır sürıp jürgenımızdı aita almai, tıptı, maqūrym bolyp qalatyn türımız bar.
Jambyl ARTYQBAEV,
L. Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ
professory
