Abai jaqsy adamnyŋ kım ekenın otyz segızınşı sözınde bylaişa taldap bergen. Ol üşın, onyŋ Hauas sälim degen oi-tūjyrymyna nazar audaraiyq. Hauas sälim – arab sözı, onyŋ qazaqşa maǧynasy adamnyŋ özıne tän bolǧan dūrys qasietı, mınez-qūlqy. Būl dūrystyqqa adam qalai jetken degendı Abai bylaişa tüsındırgen. Adamnyŋ Hauas sälim, iaǧni, jaqsy adam atanuy üşın, oǧan alty şart qajet, olar: jaqsy tän saulyǧy, jaqsy tuys, jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qūrby, jaqsy ūstaz. Mıne, jaqsy adam bolu üşın qajettı şarttar. Būl – jaqsylyqtyŋ ölşemderı. Al endı, Şäkärım qoiǧan saual, «Eŋ jaqsy adam ne qylǧan kısı?» degenge kelsek, oǧan jauapty taǧy da Abaidyŋ özınen tabamyz. Abai aitady, joǧaryda aitylǧan qasietterı bolǧan soŋ, onyŋ «aty adam bolady», iaǧni, jaqsy adam atanady. Bıraq ol qandai ısterımen jaqsy atanbaq, olar: «Alla taǧalany tanymaqtyq, özın tanymaqtyq, dünienı tanymaqtyq…» (2-t., 190-b.). Jaqsy adamnyŋ aldynda ünemı osyndai üş mäsele bolmaq, solardyŋ nätijesınde onyŋ adamdyǧy aiqyndalmaq, iaǧni, jaqsy adam atanbaq.
Endı osy adamdy jaqsy kısı atandyratyn üş mäselege qysqaşa toqtalaiyq.
Söz aldymen, Alla taǧalany tanymaqtyq turaly. Allany tanu oǧan tek senu emes. Allany tanu onyŋ keremetterın tanu, ony Jaratuşy dep tüsınu, moiyndau. Jaratuşyny tanyp-bıluge tura jol joq, ony bız tek qana öz qūdıretımen jaratqandary arqyly bılmekpız. Jaratuşy ne jaratty? Bar bolmystyŋ bärı Jaratuşynyŋ keremetterı, iaǧni, Jaratuşyny tanu degen söz – bükıl jaratylysty tanuǧa talpynys. Bız ǧylymdar tipologiiasyn jasaǧanda jaratylystanu ǧylymdary dep – fizika, biologiia, himiia t.b. aita bastaimyz. Būl ǧylymdardyŋ bärı jaratylys qūbylystaryn, zaŋdylyqtaryn zertteidı. Sondyqtan, Jaratuşy ideiasyn moiyndaǧan adamnyŋ jaratylysty tanu arqyly Allany tanymaqtyǧy aiqyn bolady. Būl – Alla taǧalany tanymaqqa bastaityn jol, ǧylym joly. Osy mäselege orai, bır jaqsy adamnyŋ ömırınen mysal keltıreiın. Keiıngılerdıŋ aituyna qaraǧanda, Omar Haiiam 1123 jyly dünieden ozǧan. Qaitys bolar künı Omar Haiiam Äbu Sinanyŋ «Sauyqtyru kıtabyn» mūqiiat oqyp otyryp «Edinoe i mnojestvennoe» degen bölımıne kelgende ekı paraqtyŋ ortasyna altynnan jasalǧan tıs tazalaǧyşyn qoiyp, kıtapty jauyp, ösiet qaldyruy üşın kerektı kısılerdı şaqyrtady. Ol künı Omar Haiiam när tatpaǧan. Keşkı namazyn oqyp bolyp, jerge basy tigenşe iılıp bylai degen eken: «O boje, ty znaeş, chto ia poznal tebia po mere moei vozmojnosti. Prosti menia, moe znanie tebia – eto moi put k tebe» – dep jan täsılımın bergen (Omar Haiiam. Rubai. L., 1986.S.32).
Adamnyŋ «özın tanymaq» degenge kelsek, būl mäsele töŋıregınde psihologiia, filosofiia ǧylymdarynda köptegen teoriia, konsepsiialar bar. Adam özın qalai tanymaq, ärine, özgeler arqyly. Demek, būl adamtanu ılımınıŋ özektı salasy. Orys tılınde özın tanymaqty «samopoznanie» deidı. Būl arnaiy bılım salasy.
«Dünienı tanymaq» degen mäsele dünietanym degen ūǧymdy bıldıredı. Filosofiianyŋ basty qyzmetınıŋ bırı osy dünietanym. Abai ony öleŋderınde «dünie körkı» dep te ataidy. Dünienıŋ körkın sezınu, bılu, tanu adamnyŋ özıne nūr, körık beretın quat. Abai aitqan adamnyŋ asyl qasietterınıŋ bırı – nūrly aqyl da osydan şyqpaq. Aqyldyŋ nūrly boluy maqsatynda atqarylatyn ıs – dünienı tanymaqtyq.
Abai dıni qaǧidalar şeŋberınde qalmaǧan oişyl. Dındegı sözdı ǧana qaitalap aityp otyrsa, ol hakım bola ma? Abaidyŋ hakımdıgı sonda, ol är ıstıŋ bastaluy men sebebın ızdeuşı. Sondyqtan, ol «aqyl senbei senbeŋız», – dep özı aitqandai, ne ıstı bolmasyn sau aqylǧa salady. Aqyn Allanyŋ özıne de, sözıne de kümän keltırmeidı. Mäsele, Allanyŋ özı kım, sözı ne, sony tanu kerek. Allany tanudyŋ qiynşylyǧyn, ol «Alla degen söz jeŋıl» degen öleŋınde aşyq aitqan. Allany sözben, aqylmen emes, jürekpen sezu qajet, onyŋ barlyǧyn tanu sezım arqyly bolmaq. Jäne de Abai aitady, Allanyŋ özı bar, ol da ras, sonymen bırge, adamnyŋ sözı bar, bıraq onyŋ rastyǧynda ünemı kümän bar. Nege olai? Jauapty taǧy da otyz segızınşı sözden tabamyz. Abai aitady: «Allanyŋ sözı – qarıpsız, dauyssyz» (2-t., 193-b). Keremet şyndyq. Paiǧambarymyz bızdıŋ tüsınıgımızde sauatsyz bolǧan. Ol qarıp tanymaǧan. Paiǧambarymyzǧa Jaratuşydan aiat aian türınde kelgen. Paiǧambar bılımı – aian bılımı, bızdıŋ bılım – qarıp arqyly bolatyn bılım. Sonda kımnıŋ Allaǧa jaqyn ekenı mälım bolady. Abai «Äuelı aiat, hädis – sözdıŋ basy» deidı. Aiat – dünie körkı turaly sana. Aiat söz basy, bıraq ol adamnyŋ oiynan tuǧan dünie emes, Mūhammed paiǧambarymyzǧa öleŋ keipınde tüsken aian. Aiat – Mūhammedke paiǧambarlyqtyŋ kelgenınıŋ aiǧaǧy. Ol jūrtşylyqqa maǧan aian arqyly jaratuşydan aiat keldı dep jariia etken. Paiǧambarymyzdyŋ qarıp tanymaityndyǧy turaly bızge aŋyz bolyp jetken mynandai mälımet bar. «Uahi äkeluşı perışte – Jebıreiıl tastünek qaraŋǧylyqty jaryp, symbatty jıgıt beinesınde ainalasyn nūrǧa bölegen qalpynda Hazıretı Mūhammedke (s.a.u.) körındı. Tättı ärı qatty dausymen:
«Oqy!», – dep būiyrdy.
Hazıretı Mūhammedtıŋ (s.a.u.) boiyn ürei biledı. Jüregı keudesın jaryp şyǧardai qatty soǧyp kettı. Sonan soŋ boiyn jinap:
«Men oqi almaimyn! Oqu bılmeimın!», – dedı.
Jebıreiıl Hazıretı Mūhammedtı (s.a.u.) qatty qūşaǧyna qysty da, qaitadan:
«Oqy!», – dep dauystady.
Ekı dünienıŋ säruary – Mūhammed (s.a.u.) aldyŋǧy jauabyn taǧy da qaitalady.
«Men oqi almaimyn!». Jebıreiıl Ony (s.a.u.) qaty qūşaqtap, sosyn qoia berdı de:
«Oqy!», – dedı gür dausymen.
Būl joly hazıretı Mūhammed (s.a.u.):
«Men oqu bılmeimın», – dedı de, säl kıdırıp: «Aita ber, nenı oqiyn?», – dep sūrady.
Perışte Allah tarapynan joldanǧan, rasulyna qolma-qol tabystauǧa äkelgen Alaq süresınıŋ alǧaşqy aiattaryn basynan aiaǧyna deiın oqyp şyqty:
«Oqy!
Senı jaratqan Rabbyŋnyŋ atymen!
Ol adamdy ūiyǧan qannan jaratty.
Oqy, senıŋ Rabbyŋ qalammen jazudy üiretetın, adamǧa bılmegenderın üiretetın asqan jomarttylyq iesı» (Alaq süresı, 1-5 aiat).
Tolqu men qorqudan arylǧan hazıretı Mūhammed (s.a.u.) özı söileitın tılde tüsırılgen aiattardy sözbe-söz qaitalap şyqty. Ä degennen-aq aitylǧan aiattarǧa Allahtyŋ rasulynyŋ tılı töselıp, jüregınıŋ törınen oryn aldy.
Mındetın oryndaǧan Jebıreiıl perışte sol sätte-aq közden ǧaiyp boldy (Ömırzaqqyzy D. «Adamzattyŋ asyl täjı». Mūhammed (s.a.u.) paiǧambardyŋ ömırı. Mekke kezeŋı. 1-kıtap. Almaty, 2003. 124-125-bb.).
Şyndyqty aŋyz bızge osyndai qalpynda jetkızıp otyr. Mäselenıŋ aqiqatyna üŋılsek, jaǧdai qalai bolǧan! Ras, Mūhammed harıp tanymaǧan. Bız ädette harıp tanymaǧan adamdardy sauatsyz deimız. Būl bızdıŋ qalypty jaǧdaidaǧy qoldanylatyn tüsınıgımız. Bıraq, mäsele būl tüsınıkten kürdelı. Bılım adamǧa harıpterdı tanu, iaǧni, oqu jüiesı arqyly berıledı, būl dästürlı jaǧdai. Sonymen bırge adamǧa bılımnıŋ harıpsız (ärıpsız) berıletını bolady. Harıpsız bılımge ie adamdar adamzat tarihynda bolǧan. Sondai adamdardyŋ bırı – Mūhammed paiǧambar. Ǧaisa paiǧambar da osyndai bılım iesı bolǧan. Sözımızdı ärı qarai jalǧastyrsaq, perışte Mūhammedke oqy degende, ol harıp arqyly Alladan tüsken aiatty oqyp ketken joq. Ol onyŋ, sırä, jadynda jattalady. Demek, aiat paiǧambardyŋ jadynda kelgen qalpynda saqtaldy. Aiat Alla sözı. Ol Abai aitqandai, «harıpsız, dauyssyz». Aiat – paiǧambarǧa ūiyp kelgen sana. Ol keiın harıpke, dauysqa tüsıp, Qūran kıtapqa ainalǧan. Aiattyŋ köpşılıkke tüsınıksız boluy sanaǧa qonymdy mäsele. Jaratuşynyŋ «sözın» tıl arqyly tüsınu dauly. Tıl adamzattyŋ qazynasy, ony bız tanimyz, bılemız, meilınşe tırşılıgımız üşın qoldanamyz. Aiat bolsa özge «tıl». Ol – Jaratuşynyŋ tılı. Ol tılde harıp joq, bır quat bar. Ertede Platon adamzattyŋ bılımınıŋ mänısı «eske tüsıru» degen oi aityp edı. Onyŋ paiymdauynşa, bız bılgen ärı bıletın bılımder äu bastan belgılı, ol adamǧa özınıŋ tuma bolmysymen keledı degen. Bılımdı bolu – būrynnan bar närselerdı eske tüsıru. Qazırgı bılım, ǧylym keŋınen örıstegen zamanda prinsip degen paradigmalyq sana qalyptastyrǧanbyz, ol älı bılıp bolmaǧan mäselelerdı tanu üşın qoldanylatyn täsıl. Prinsip degende bız baǧyt anyqtaimyz. Baǧyt degen – jol körsetkışı. Jol tanu jäne taŋdau osy aiattardan bastau alǧan.
