Köşim han – naǧyz qaharman dep atauǧa laiyq tūlǧalardyŋ biri. Ataqty Äbilǧazy bahadür han öziniŋ «Türik şejiresinde» Köşimdi Tūrannyŋ soŋǧy patşasy dep te ataidy. Būl jerde Tūran dep tarihşy Ibir-Sibir jūrtyn aityp otyr. Esil boiyndaǧy qazaqtyŋ dalasy Köşim men onyŋ ūldary men nemerelerine san ret qorǧan boldy. Būl maqalanyŋ basty mindeti – Köşim han Qorǧaljynda boldy ma, bolsa oǧan qandai dälelder bar degen sūraqqa jauap beru.
Sibir handyǧynyŋ soŋǧy bileuşisi, Şaiban äule¬tiniŋ eŋ soŋǧy myqty ökilderiniŋ biri – Köşim han (1515- 1600 jj.). Köşim han qai jerde tudy, qai jerde qaitys boldy? Kez kelgen tarihi tūlǧa turaly zert¬teu osy mäselelerdi anyqtaudan bastalady.
Köşim hanǧa arnap ǧylymi-köpşilik eŋbek jazǧan belgili tarihşy Mūrat Äbdirov: «Prinimaia versiiu Abul¬gazy o proishojdenii Kuchuma iz dinastii tiurk¬skih şeibanidov, kotorye ostalis v kazahskoi stepi i ne uşli vmeste s Muhammed Şaibani-hanom na za¬voe¬¬vanie Srednei Azii, mojno s bolşei veroia¬tnostiu utverjdat, chto Kuchum rodilsia ne v Buhare, a skoree vsego v Nogaiskoi orde, to est na ter¬ritorii Za¬pad¬no¬go ili Severo-Zapadnogo Kazahstana. Na eto ukazyvaiut i ego tesnye rodstvennye sviazi s nogai¬skimi murzami Altyulskoi Ordy, kochevavşei k vos¬toku ot reki Emby do Aralskogo moria i nahodiv¬şeisia pod politicheskim i voennym vliianiem Buhar¬skogo hanstva» dep jazady (Abdirov M.J. Han Kuchum: izvestnyi i neizvestnyi. Almaty,1996. s.37).
Biz Köşim hannyŋ tuǧan jeri Öleŋti men Şidertiniŋ arasynda ornalasqan, qazaq erteden «Aqköl-Jaiyl¬ma» atalǧan qūtty meken dep esepteimiz. Būl jer Däşti-Qypşaqtaǧy ataqty qonystardyŋ biri, Joşy ūlysy atalatyn ülken Euraziialyq ūlys üşke bölingen uaqytta Ūlytauǧa Orda Ejen, Edil boiyna Batu, Aqköl – Jaiylmaǧa Şaiban äuleti ie bolyp qalǧan. Eger biz qazaq tarihyna Şaiban äuletiniŋ bir qatysy bar dep eseptesek, olardyŋ tamyryn osy atalǧan Aqköl-Jaiylmadan izdeuimiz kerek. Būl jer Astanadan asa qaşyq emes. Öleŋtini qualap, Ereimennen asyp jüre berseŋiz, tura Äulie Aqköl degen balyǧy taidai tula¬ǧan, qamys-qoǧasy şulaǧan, qūs jyrtylyp aiyrylǧan belgili jerge barasyz. Būl jerdiŋ qazaqtary balyqty äli künge qamystan qaza qūryp aulaidy, qazaq dala-synyŋ özge jerinde ūmytylǧan dästür. Osy Aqköldiŋ jaǧasynda biz 2004 jyly Şaiban ordasyn taptyq, bügingi küni qazba jūmystary jürgizilip jatyr (Artyq¬baev J.O.Aqköl-Jaiylma-handar mekeni//Qazaq tarihy men etnologiiasynyŋ mäseleleri. Pavlodar, 2007. -157-188 bb.). Köşim hannyŋ tuǧan jeri osy Aqköl-Jaiylma öŋiri.
Köşim han qai jerde jerlendi? Qazaqstandyq bel¬gili zertteuşi M.Äbdirov Köşim han Reseidiŋ Oŋtüstik Oral ölkesinde Cheliabi oblysy jerinde Varna atala¬tyn temirjol stansiiasy maŋyndaǧy Altyn orda däui-ri¬nen kele jatqan qorymda jerlenui mümkin deidi: «mojno predpolojit, chto nekogda groznyi han Sibi¬ri şeibanid Kuchum mog byt zahoronen na svoem ro¬do¬vom kladbişe, nepodaleku ot mavzoleia Kesene, tam, gde nahodilis v to vremia drugie mogily pred¬stavitelei etoi dinastii» (Abdirov M.Han Kuchum: izvestnyi i neizvestnyi, Almaty,1996. s.134). Osy stan¬siiaǧa taiau Ülken jäne Kişi Kesene atalatyn köl¬der bar. Osy jerde erteden kele jatqan Şaiban tū¬qymynyŋ qorymy bar deidi zertteuşi. Onyŋ işinde bügingi küni basy bütin saqtalǧan Kesene atalatyn ortaǧasyrlyq säulet öneriniŋ eskertkişi bar.
Būl alyp qūrylys Toǧyzaq özeniniŋ Üige qūiar tūsyna ornalasqan, biz Resei ǧalymdary däriptegen Arqaiym qalasyna barǧan saparymyzda osy Kesenege de soqtyq. Taza küidirilgen qyzyl kirpişten salynǧan būl ǧajaiyp keseneniŋ qai zamanda köterilgeni turaly birneşe joramal bar. Jergilikti eldiŋ işinde Keseneni Aqsaq Temir saldy deitin aŋyz bar. Biraq Aqsaq Te¬mir¬diŋ joryqtary turaly onyŋ janyndaǧy jylnama¬şylar är sätin jazyp otyrǧan, däl Kesenege qatysty mälimet joq. Irge-tasy tört teŋ būryşty, onyŋ üstine jiyrma qyrly baraban ornatylǧan, jalpy biiktigi 20 metrdei. Kiretin esik oŋtüstik irgesinde, şyǧys irge¬sinde eki tereze ornalasqan. Osy säulet öneriniŋ eskertkişin biz erte orta ǧasyrlyq qimaq-qypşaq däuirimen bailanystyrǧan jön dep esepteimiz. Jalpy arhitekturalyq şeşimi, qūrylys öneriniŋ deŋgeii būl eskertkiştiŋ Euraziia köşpelileriniŋ asa küşti keze¬ŋinde salynǧanyn däleldese kerek.
Zertteuşilerdiŋ işinde būl eskertkiş HVI ǧasyr¬dyŋ soŋyna qarai tūrǧyzyldy deitin de pikir bar, būl qisynsyz jäne Euraziia tarihynyŋ zaŋdylyq¬taryn bilmegendikten aitylǧan dep esepteimiz. Köşim zamanynda Kesene siiaqty ǧalamat qūrylys salatyn bizdiŋ atalarymyzda qauqar qalǧan joq. Ärine, Köşim han özine deiin salynǧan sol qūrylystyŋ panasyna jerlenui mümkin, biraq oǧan da derekter joq. Biz Köşim han taǧdyryna qatysty derekterdi jinaqtai otyryp han Qorǧaljyn maŋynda qaitys boldy degen mäli¬metterdi dūrys jäne osy jerge jerlense kerek dep sanaimyz. Ärine, būl joramaldy däleldeu üşin äli de uaqyt kerek, solardyŋ biri – eldiŋ auzynda jürgen Qorǧaljyn öŋirinde «Han süiegi» atalatyn qasietti oryn bar degen laqap sözdi tekseru.
Mäşhür Jüsip Köpeiūly jinaqtaǧan şejirelerdiŋ birinde «Esil, Nūranyŋ arasynda «Toǧanastyŋ toqsan eki köli» noǧailardyŋ egin salǧan kölderi. «Qyzyl mola», «Sūlu tam», «Syrly tam», «Han süiegi» degen jerler sol zamandaǧy noǧailardyŋ qadirli ölikteri¬niŋ molasy eken» deidi. Osy eskertkişterdiŋ işinde «Han süiegi» atauy qyzyqtyrady. Ol qai zamannyŋ eskertkişi, qai bileuşi patşaǧa qoiylǧan eskertkiş, onyŋ qazirgi hali qandai? Biz öz däuirimizge deiingi qazaqtyŋ handaryna taǧzym ete almasaq, olardyŋ jerlengen molasyn küte almasaq, bizden keiingi ūrpaq bizdi küte qoiar ma eken?
Ortalyq Qazaqstan jerinde men biletin eki «Han süiegi» bar. Olardyŋ biri Qaraǧandy oblysy Toka¬revka selosy maŋynda ornalasqan Qyryq san Baraq sūltannyŋ ūly Bökei hannyŋ kesenesi. Bökei 1819 jyly qaitys bolǧan, eskertkiş te sol kezeŋde salyn¬ǧan. Ol äbden qiraǧan, qazirgi uaqytta orny da joq. Ekinşi «Han süiegi» Qorǧaljyn maŋynda ornalasqan boluy kerek. Onyŋ basynda eskertkiş boldy ma, bolmady ma, eşqandai derek joq. Bizdiŋ pikirimizşe osy soŋǧy «Han süiegi» Sibir patşalyǧynyŋ soŋǧy hany Köşimdiki bolsa kerek. Būl taqyrypta arnaiy zertteu jūmystaryn jürgizip, anyqtaityn mäseleler barşylyq.
Eger de men osy taqyrypqa qyzyǧuşy jergilikti ölketanuşylardyŋ biri bolsam, Köşimge qatysty derekterdi sonau Sepkraidan (severnyi krai) emes, özimizdiŋ Qorǧaljyn köliniŋ maŋynan izder edim.
G.F.Miller eski orys, qalmaq derekteriniŋ negizin¬de 1599, ne 1600-jyldary Köşim hannyŋ Nor-Zaisan köliniŋ maŋynda qalmaqpen aralas köşip jürgenin jazady. Tili bölek, dini jat, piǧyly jau qalmaqtyŋ ortasynda bereke tappaǧan Köşim han biraz uaqyttan soŋ Esil boiyna qaita oralmaq bolady, būl jer Köşimniŋ ata-babalary erteden mekendegen jūrty edi. Mümkin Sibirdiŋ soŋǧy bileuşisi ömiriniŋ soŋǧy sätin tuǧan jerinde ötkizgisi kelgen bolar, topyraq sol jerden būiyrsa dep tilegen de şyǧar. Jiyrma jyldan astam Reseimen soǧysyp, Sibir handyǧynyŋ täuelsizdigin qorǧap kelgen qariia şarşaǧan da bolar. Qalai bolǧanda da, qalmaqtar Köşimdi Esil özeniniŋ (derekterde «Nor-İşim» dep atalady) jaǧasynan, Qorǧaljyn köliniŋ maŋynan körgenin orysqa habar qylǧan:«V techenie nekotorogo vremeni on kocheval okolo ozera Nor-Zaisana…no …on reşil vernutsia v İşimskie stepi, gde nadeialsia naiti svoiu razbro¬sannuiu po raznym mestam semiu i svoih ulusnyh liudei… Kalmyki brosilis za nim i dognali ego na reke Nor-İşim u ozera Kargalchin…» ( Miller G.F. İstoriia Sibiri. t1. M.,1999. s.293). Bir jazbalarda Köşim odan da äri köşip ketti-mys delinedi (spassia pos-peşnym begstvom). Meniŋ oiymşa Köşim han Korǧal¬jynnan äri eşqaida da barǧan joq. Jasy sek¬senge kelgen qariia özge elden ne izdeidi? Ol osy jerde, Saryarqanyŋ ortasynda, qaitys bolǧany sözsiz. Resei jazbalaryndaǧy «Köşimdi manǧyt, nemese qalmaq öltirdi-mys» deitin alypqaşpa ösekterdiŋ qūiryǧy bir tūtam. Jiyrma jyl boiy el -jūrtyn qorǧaǧan kaharman qariiany öltiru köş¬pelilerdiŋ ädet-ǧūrpyna jat. Osy sebepten Qor¬ǧal¬jyn maŋyndaǧy kişkene kölderdegi Köşim balala¬ryna tän ataular, «Han süiegi» siiaqty jerler öl¬ke¬tanu-şylarǧa oi saluy kerek. Mine, jergilikti ölke¬tanuşynyŋ qimyldaityn jeri. Tübinde osy Qorǧal¬jynda Köşimge tamaşa eskertkiş nege ornatpasqa, nege basyn kötermeske?! Küni keşe ǧana qylyşyn sermep, Ermaqtyŋ pildei müsini ortamyzda tūrǧan joq pa?
Köşim hannan keiin Sibir handyǧy üşin küresti onyŋ balalary men nemereleri jalǧastyrǧany tarihi derekterden belgili. Orys qaruyna şydamai Ertistiŋ sol jaǧalauyna, Esil men Tobyldyŋ joǧarǧy aǧy¬syna qarai yǧysqan Köşim tūqymy Şaiban tūqy¬¬my¬nyŋ dalalyq qonystaryn özderine plasdarm ese¬binde paidalandy. Sonymen birge, Sibirdiŋ zaŋdy ieleri retinde olar qaşanda jergilikti elderden öz¬derine qoldau tauyp otyrdy. G.F.Miller būl turaly «Vajneişimi vragami byli synovia izgnannogo hana Kuchuma. Sami po sebe oni ne byli silny, odnako pred¬-stavliali opasnost, potomu chto, tatary i drugie sibirskie narody smotreli na nih kak na zakonnyh vladetelei strany. Posle izgnaniia ih iz goroda Sibiri oni jili, besprestanno kochuia s mesta na mes¬to. Mesto prebyvaniem ih slujila preimuşes¬tvenno obşirnaia step v verhoviah rek İşima, İrtyşa i Tobola, no inogda oni dohodili i do Iаika i daje do Ufimskogo uezda. Vse nedovolnye i skry¬vav¬şiesia ot vlastei vsledstvie soverşennyh imi pres¬tuplenii bejali k nim. Oni jili so svoimi liudmi v iurtah, pitalis, kak i vse stepnye narody, ot sko-tovodstva, ohoty i grabejei, prichem grabili po bolşei chasti na russkih granisah» deidi (Miller G.F. İstoriia Sibiri. t.2. M.,1939, s,31-32).
Resei derekterine qaraǧanda 1600 jyly Köşimniŋ tört ūly Esildiŋ joǧarǧy aǧysynda köşip jüripti: «… i totarin de im skazal, chto oni tobynsy, a hodiat dei vmes¬te s syriansy; a syriansov dei tobinsev boisa che¬lovek s poltretiastva, a s jenami i s detmi chelo¬vek s 300; da u nih je de Kuchumovyh detei 4 sarevichi: Kanai sarevich, a inyh de imen ne ska-zyval». Būl derekte Köşim balalarynyŋ janynda şyǧys baş¬qūrttyŋ tabyn atalatyn ruy jäne başqūrt işinde jürgen komi-zyrian toptary turaly aitylsa kerek. Būlar şamasy Ufadan, nemese Tümennen qaşyp, Köşim balalaryna qosylyp otyrǧan orysqa qarsy elder. Sibir tatarlarynyŋ köpşiligi, äsirese Tarsk tatarlary qaşanda Köşim balalaryn qoldap, kez kelgen sätte olarǧa järdem jasauǧa daiyn otyra-tyny derekterden belgili. Özge derekterde Qanaidan basqa Älei, Äzim, Köbei-Mūrat attary atalady. Orys ükimeti olarǧa qarsy äsker attandyrmaq bolyp daiyndyq jūmysyn jürgizip jatqanda, Tobolskige Köşimniŋ kenje ūly Köbei-Mūrat elşilikke keldi delinedi. Köşimniŋ özge balalary da kelisim söz qalai bolar eken dep Esildiŋ joǧarǧy aǧysynan köşip, Tobyldyŋ basyndaǧy Alaköl, ne Şūbarköl (Pestroe ozero)degen jerge kelip qondy.
Keiinnen Sibir üşin küresti jalǧastyrǧan Köşim nemeresi Däuletkereidiŋ de qonysy Esildiŋ joǧarǧy jaǧy. G.F.Miller «po drugim izvestiiam, poluchennym v to je samoe vremia iz teh je mest, stan sarevicha Devletkereia nahodilsia na İşime pod utesom Mun¬chakom (Būlandy-Monşaq-J.A.), okolo ozera Akuşly, bogatogo ryboi, kotoroiu on i ego liudi vsledstviia otsutstviia miasa glavnym obrazom pitalis. K konsu avgusta Devletkerei otpravilsia na ohotu, ostaviv v stane bez zaşity svoiu jenu i jenu sarevicha Ablaia vmeste s detmi. Desiat chelovek tatar vo glave s ufimskim perebejchikom byli otpravleny Devlet¬kereem v Buharu dlia torgovli. Churassy, postoiannye soiuzniki Devletkereia, vsegda soprovojdavşie ego v nabegah, vo glave s Başkanom, synom tarhana Baatyria, kochevali na rosstoianii odnogo dnia puti ot nego v storonu İrtyşa…» deidi. (Miller G.F. İstoriia Sibiri. t.2. Moskva,1939, s.127). Orystar Däulet¬kereidiŋ aŋda jürgenin paidalanyp, onyŋ qatyn–balasyn qolǧa tüsirudi oilastyrady, esepterge qaraǧanda Tümen men Däuletkerei orda¬synyŋ arasy 20 kündik jol. Däuletkerei sūltan turaly taǧy da bir mälimetterdi alyp kelgen boiar balasy Karp Choglokov Däuletkereidiŋ qalmaqtyŋ Elden taişysymen qosylyp, Sibirdi şappaq bolyp daiyn¬dalyp jatqanyn aitady. Bas qosu «Nura-İşim» degen jerde (urochişe) bolǧan. Däulet¬kereidiŋ qol astynda 300, Elden taişyda 1000 jauynger bar. Būl derekterde atalatyn Aqmola qalasyna taiau Nūra men Esil özenderiniŋ arasyna ornalasqan aimaq bolsa kerek dep josparlauǧa bolady, mümkin Nūra sözi būl jerede «Nor» maǧynasynda da qoldanyluy .
Taǧy da bir derekterde Däuletkerei sūltan Şidertide orda tikti dep aitylady: «a Devletkerei de Kuchiumov vnuk kochuet za İşimom je na urochişe na Chidertei rechke, ot Tarhanova ulusa veni blije…» (Miller G.F. İstoriia Sibiri. t.1. Moskva,1939, s.522)
Köşim balalarynyŋ işinde –1601 han sailanǧan Äli (Äli Arslan) aty belgili, odan basqa Qanai (şeşesi Saurannan), Äzim, Esim (Aman Qaraǧai degen jerde attary atalady), Şuak, Altynai, Äbilqaiyr, Asmanak, Berdimūrat, Bipatşa, Kedei, Molla, Şaim derekterde atalady. Osylardyŋ arasynan Kedei aty bizdiŋ ölkege birtaban jaqyn boluǧa tiisti, mümkin Qaraǧaily şoqy maŋynda Alaş tasjolymen kele jatqanda kezdesetin Kedei özeni osy Köşim balasy Kedeidiŋ atyna bailanysty qoiylǧan bolar. Būl janǧa da, malǧa da jaily, onyŋ üstine şoqtai bolyp şoqy basynda qalyŋ qaraǧai ösken meken.
Köşim nemereleriniŋ işinen – Arslan, Ablai kerei, Däuletkerei, Tauke, Būqa, Hansüier, Küşik (Esim nemeresi) attary tarihi qūjattardan kezdesedi jäne äli de anyqtaudy kerek etetin mäseleler bar.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, professor
