« – Oralhandy oqyp pa ediŋ?
– Oqymaǧanda?!».
Bizdiŋ buynnyŋ kitapqūmarlary däl osylai Oralhandy jaqsy kördi. Şyǧarmalaryn süiip oqydy. Būl – qalamger qūdyreti.
Ezuiŋe külki äkelip, eski tanysyŋdy keziktirgendei quanyş syilaityn «auyl hikaialarymen» öziniŋ tuǧan topyraǧyna özgelerdi de ǧaşyq etti. Jaŋa zamannyŋ sony sipatty adamdarynyŋ bolmys-bitimin özinşe örnektedi. Söitken Oralhandy qalyŋ oqyrmany qanşalyqty biledi? Oqyrmanynyŋ jan-düniesin baiytqan Bökeiūlynyŋ şyn mäninde artyqşylyǧy nede?
Jazuşynyŋ tuǧan qaryndasy Ǧaliia Bökeiqyzymen Oraǧaŋnyŋ azamattyq tūlǧasy, jazuşylyq joly jaiynda az-kem syr bölisken edik.
– Biz sizdi Oralhan aǧanyŋ kenje qaryndasy dep bilemiz…
– İä, solai. Men üidiŋ eŋ ken¬je¬simin. Aǧamyz ekeuimizdiŋ jas aiyr-maşylyǧymyz – 18 jyl. Aramyzda osyndai alşaqtyq bolǧannan keiin de men aǧamnyŋ balalyq şaǧy turaly eşteŋe aita almaimyn. Bizdiŋ üide aǧamnan ülken Şolpan, Äimen, Läz¬zat apailarym, aǧamnan kişi Män¬şük boldy. Kenjesi – men. Ol – osy bes qyzdyŋ ortasyndaǧy jalǧyz ūl.
– Jazuşynyŋ tuǧan jerin suret¬tegen şyǧarmalarynyŋ qai-qaisysyn da oqi salyp, Altai asyp ketuge asy¬ǧasyŋ. Tipti közi tirisinde-aq, «Altai¬dyŋ kerbūǧysy», «Mūztaudyŋ mūzba¬laǧy» atandy. Sizdiŋşe, mūnyŋ syry nede?
– Ärbir adam öziniŋ tuǧan topy¬ra¬ǧyna tartady ǧoi. Bizdiŋ ata-anamyz tuǧan jerdiŋ artyqşylyǧyn, tuǧan tabiǧattyŋ qūiqaly qyr-syryn bizge ūqtyryp, sanamyzǧa qūia bildi. Bala kezimizden ösken öŋirimizdegi ärbir şejireli tau-tastyŋ şyǧu tari¬hyn, aŋyz äŋgimesin tyŋdap, boiymyzǧa siŋirip östik. Onsyz da tabiǧaty sūlu Altaidyŋ aǧamnyŋ şyǧarmalaryna arqau boluyna ata-anamyzdyŋ yqpaly mol boldy. Qū¬dai bergen talantymen osylardy qa¬ǧazǧa tüsirgen aǧamnyŋ artyq¬şy¬lyǧy ǧoi. Ol öziniŋ şyǧarmala¬rynda: «Meniŋ ūstazym da, aqylşym da – ör Altai», – deidi. Onysy ras.
Aǧam – ädebietke öz betimen kel¬gen jazuşy. Eşkimge eliktegen emes. Şäkirttik kezeŋdi de basynan ötker¬megen. Onyŋ öŋdelgen, jariialanbai qalǧan bir de bir şyǧarmasy bol¬maǧan. Osynyŋ özi onyŋ şyǧar-malarynyŋ qūndylyǧyn arttyryp tūr. Osyǧan sai, öziniŋ közi tirisinde qūrmet te körsetildi. Oqyrmandary da baǧalady. Öz ortasy moiyndady.
Aita keterligi, aǧam tek qana Altai¬dyŋ tabiǧatyn jazǧan joq, «Qūm minezinde» Moiynqūmdy suret¬tedi. Būl şyǧarmasynda qūmnyŋ minezi bolatyndyǧyn, sol jerde tuǧan adamnan artyq bilip, tüisinip, şyǧarmasyna negiz ete bildi. Al «Je¬tim botasynda» Aqtaudy jazdy. Son-dyqtan, Oralhan Bökeidiŋ şyǧar¬maşylyǧy tek öziniŋ tuǧan jeriniŋ ǧana emes, tuǧan eliniŋ tabiǧatyna arnaldy. …Elimiz egemendik alǧannan keiin eki jylǧa tolmai ömirden ozdy ǧoi özi. Sonyŋ özinde täuelsizdik taqyrybyna birqatar dünieler jazyp ketti.
– Jazuşylyq qasieti qai jūr¬ty¬nan daryǧan?
– Tek jerge tamyrsyz eşteŋe şyq¬paidy. Bizdiŋ arǧy atamyz – Qaratai batyr, öz zamanynyŋ ru basy, bii bolǧan kisi eken. Odan keiingi bizdiŋ soŋǧy atamyz Dos bi degen şeşen kisi bolypty. Osy Dos bi men meniŋ atam İsahanmen – bir äkeden. Sovet ükimeti ornaǧan kezge deiin bolǧan bi osy – Dos bi. Ata-babalarymyzdan kele jatqan söz öneri Oralhan aǧama da qonǧan dep oilaimyn. Būl qasiet oǧan qanmen, tekpen keldi. Süiegine söz qonǧan Dos bidiŋ bäibişesi Sarqyt apam da ot auyzdy, oraq tildi Kereidiŋ qyzy bolǧan. Äke-şeşemiz köbine jūmys¬pen syrtta jürgendikten aǧama baǧyt-baǧdar berip, jol siltegen, tärbie bergen osy – Sarqyt apam. Sarqyt apam¬nyŋ «oŋ qoly oimaq» deitin. Er azamattyŋ da, äiel adamnyŋ da atqa¬ratyn qyzmetin bir özi jasai beretin. Mūsylmandyqtyŋ paryzdaryn berik ūstandy. Dindar, täkappar, ösek-aiaŋ-ǧa jany qas adam edi. Äkemiz Bökei men şeşemiz Küliia da söz önerinen kende emes. Qaton-Qaraǧai eline belgili adamdar bolǧan.
– Basqa bauyrlaryŋyzdyŋ ara¬synda söz önerine talasy bary bar ma?
– Läzzat pen aǧamnyŋ arasy – 9 ai. Tete östi. Ekeui töbelese beretin. Al özinen keiingi Mänşükpen söz jarystyryp otyratyn. Öitkeni, Män¬şük qazaq tili men ädebietin aǧamnan da jaqsy bildi. Sondyqtan, özi sözjūmbaqtar qūrastyrsa, öleŋ¬der jazsa, barlyǧyna Mänşüktiŋ atyn qoiyp, gazetterge jiberetin. Osy jaǧyna köp baulityn. Biraq, Män¬şük jurnalistikany taŋda¬mady.
Otbasyndaǧy barlyǧymyz sözden qūr alaqan emespiz. Sözben suret salu qasieti bärimizdiŋ boiymyzda bar.
– «Aǧam ädebietke öz betimen kel¬gen jazuşy» dep qaldyŋyz. Būl söziŋiz¬di jazuşynyŋ talanty tolysqan şaǧynda ǧana Almatyǧa at basyn būrǧanyna süienip aitqan bolarsyz?
– Mümkin. Aǧam onjyldyqty bitirgennen keiin bir jyl traktor aidap, sosyn aǧa pioner jetekşisi boldy, audandyq «Eŋbek tuy» gazetinde korrektor bolyp eŋbek etti. Al, joǧary oqu ornyna qūjatyn tapsyrǧandaǧy eŋ birinşi taŋdaǧan mamandyǧy – ärtistik bolatyn. Alma-tynyŋ konservatoriiasyna tüsti. Qazaqstannyŋ Halyq ärtisi Güljan Äspetovamen kurstas bolǧan. Biraq, būǧan äke-şeşemiz qarsy boldy. Jūrttyŋ: «Jalǧyz ūly ärtis bop ketti» degen äŋgimesinen qaşty. Aqyrynda aǧam KazMU-diŋ jurna¬lis¬tika fakultetine oquyn auys-tyrdy. Özi: «Men ärtis bolsam da, jazuşy bolsam da, äiteuir, halqyma qyzmet etsem boldy» dep otyratyn. Ol armany oryndaldy.
Qazir oilap otyrsam, bizdi üide bir-aq närsege tärbielegen eken. Soǧan quanamyn. Dindi bilip östik. Men institutta oqyp jürgende ateizmnen synaq tapsyra almaǧan adammyn. «Qūdai bar ma, joq pa?» degen sū¬raqqa «Joq» dep jauap bere almai kettim. Bizdiŋ otbasymyzda Alla bar. Sondyqtan, ata-anamyz bizdiŋ bäri¬mizge Allanyŋ bar ekendigin sendirip, ne närse jasasaq ta adalynan ja¬sauǧa, tura jürip, tura söileuge üiretti. Däl osy tärbieni boiyna siŋirip ösken Oralhannyŋ jazuşy bolmauǧa qaqysy bolmady dep oilaimyn.
– Aǧaŋyzdyŋ siz baǧalaityn erekşe qasieti qandai edi?
– Adamdy quantqandy jaqsy köretin. Maǧan jaŋa kiim alyp kelgen saiyn kigizip köretin. Sosyn, al kep maqtanatyn. «Kördiŋ be, men kiimdi qalai taŋdaimyn-ä. Meniŋ tal¬ǧamym öte keremet qoi, baiqa¬dyŋ¬dar ma?» deitin sosyn şattanyp. Biz jamyrai arqa-jarqa bolyp, maqtai¬tynbyz. Ol soǧan marqaiyp qalatyn. Apam ylǧi: «Jalǧyzymnyŋ tabanyn jerge, arqasyn elge tapsyrdym» deitin. Qyzdarynyŋ tileuin būlai tilemeitin. «Biz beseuimiz – bir töbe, Oralhany – bir töbe» edi oǧan.
Men Almatyda da aǧamnyŋ qo¬lynda tūrdym. «Meniŋ üiim tarlyq jasasa ǧana» basqa jaqqa ketersiŋ dep, meni janynan bir eli jiber¬meitin. Ol tym sändi kiinetin. Soŋǧy ülgidegi kiimderdiŋ özin talǧammen kietin. Sūlulyqqa jany qūmar bola¬tyn. Qazirgiler bolmasa, o zamanda¬ǧylar onşa män bermegen jeideniŋ işine salatyn oramaldardyŋ tür-türin taǧyp jüruşi edi.
Syrtqy kelbeti qataldau bolyp körinetin. Keibir adamdar jaqyndap söilesuge batyldary jetpeitin. Biraq, aǧamnyŋ jan-düniesi baladai päk bolatyn. Üide jürgen kezde birde bir ret aşulanǧanyn, dauys köterip aiqailaǧanyn körmeppin. Bärimizge köteriŋki köŋil-küidi syi¬lai biletin. Qaljyŋdap, üige kelgen kisilerge de qyzyqty äŋgimeler ai¬typ otyratyn. Onyŋ jazuşylyqtan özge de öneri boldy. Jasynda aǧaş¬tan oryndyq, kitap söresin jasai¬tyn. Üide jürgende Būqtyrmanyŋ jaǧasyna, tauǧa köp baramyz ǧoi. Sonda tauyp alǧan tamyr aǧaştardy alyp, bireuin tauǧa qarap tūrǧan batyr siiaqty etip oiyp, endi birinen aqqudyŋ beinesin jasaityn.
1983-1984-şi jyldary bizdiŋ otba¬symyz öte auyr kezeŋdi bastan keşir¬di. Äimen apaiymyz, äkemiz de dünie¬den ötti. Sol jyly men oqudy bitirip, Almatydaǧy Ūlttyq kitaphanada qyzmet etip jürgem, aǧam: «Elge ne sen bar, ne men baraiyn. Şeşemizdiŋ jaǧ¬daiy ne bolady?», – dedi. Men aǧam-nyŋ şyǧarmaşylyǧyna alaŋda¬dym. Ädebietiniŋ qainaǧan orta¬synda jürsin dep, elge oraldym. Söi¬tip, auyldaǧy mektepte 4 jyl mūǧalim bolyp eŋbek ettim. Auylǧa üirenip qalǧan kezimde aǧam qaitadan Alma-tyǧa şaqyrtyp aldy.
– Söitken qaryndasyn qalai er¬ke¬¬letetin?
– Ünemi arqasyna salyp alyp «Sen meniŋ beldigimsiŋ» dep köterip jüretin…
– Jazu üsteline otyrardaǧy jai-küii qandai boluşy edi?
– Aǧam qanşama şyǧarmany dü¬niege äkeldi. Osylardyŋ barlyǧyn qai jerde, qai kezde jazyp ülger¬genine taŋǧalam. Sebebi, ol üide de, berirekte özi otau qūrǧanda da «Men şyǧarmaşylyqtyŋ adamy¬myn, maǧan bap kerek, arnaiy bölme kerek» degen äŋgimeni aitpapty. Qa¬şan jazǧany, qai kezde ülgergeni belgisiz. Äitäuir, kitaptary şyǧyp jatatyn. Ol öz şyǧarmalaryn sau¬saǧynan soryp jazǧan joq. Sanasy¬men jazdy. Tek, student kezimde sabaq oqyp otyrǧanda maǧan bir qarap qoiyp, özi aqyryn ǧana jazyp otyratyny esimde.
Öte tez jazatyn. Özi jazǧan dünie¬sin öŋdep te jatpaityn. «Ärbir ja¬zyl-ǧan şyǧarmam işimnen şyqty. Men ony özgertuge tiisti emespin» deitin. Onyŋ «jazuşylyq kuhniasy» osyndai boldy.
– Öziŋiz aityp ketken «egemendik alǧannan keiingi eleuli eŋbeginiŋ» birine toqtalyŋyzşy…
– …Aǧam 1992 jyldyŋ şilde aiynda Elbasymyz Nūrsūltan Nazar-baevpen birge jūmys saparymen osy Aqmola oblysyna keldi. Ol kezde özi – «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ bas redaktory. Osy jol¬sapar jaily ülken maqala jazdy. «Senbiden senbige deiingi Prezi¬denttiŋ bir aptasy» atty maqalasyn jariialady. Onda Elbasynyŋ Aqmo¬laǧa kelgeni, Ereimentau audanyn aralaǧandaǧy aptalyq sapardyŋ män-jaiyn jazǧan. Osy joly Prezident Ereimentauǧa kelgende jurna¬lister¬ge oi salyp: «Tübinde astanany Aqmo¬laǧa qarai jyljytuymyz kerek. Būl jöninde qoǧamdyq pikir qalyptastyruymyz qajet. Oǧan jurnalister, sizder, üles qosulary-ŋyz kerek», – depti. Prezidentimizdiŋ osy saliqaly saiasatyn tez arada jüzege asyru kerek boldy. Aǧam Almatyǧa kele salysymen öziniŋ qara-maǧyndaǧy ocherk jäne pub¬lisistika böliminiŋ basşysy Do¬sym¬qan Qapasov degen jurnalist jigitti Aqmolaǧa attandyrady. «Sen barlyǧyn egjei-tegjeili zerttep, astanany Aqmolaǧa köşiruimiz kerek degen mäseleni köteretin material daiynda» , – deidi. Tapsyrma oryn¬da¬lady. Sol jyldyŋ qyrküiek aiynda būl maqala gazet betinde jariialanady. Söitip, Arqanyŋ törindegi kerbez astanamyzdyŋ paida boluy jolyndaǧy baspasöz betindegi eŋ alǧaşqy maqalany basyp, Elba¬synyŋ ideiasyn halyqqa jetkizgen Oralhan aǧam edi. Özine osynyŋ oryn¬daluyn közimen köruge jazbapty ǧoi…
– Aǧaŋyzdyŋ ömiri turaly ait¬qanda, onyŋ «bala süiu – armany» bol¬ǧany da söz bolady. Qūdaidan tilep alǧan perzentteri qaida jür? Äkele¬riniŋ jolyn quyp, jazuşylyq qon¬ǧany joq pa?
–…Ekinşi jeŋgem Ardaqtan Ai¬han men Aijan esimdi bauyrlarym bar. Olarǧa äkesiniŋ söz öneri dary¬dy, jolyn qudy dep aita almaimyn. Ekeui de 3 synypqa deiin ǧana qazaq¬şa oqydy. Odan keiingi sabaǧyn orys tilinde jalǧastyrdy. Büginde Aihan KİMEP-ti bitirip, biznes salasyna qadam basty. Aijan da sol oqu ornyn biyl bitiredi. Özim Almatyda jür-gende izdep baryp, körip tūruşy edim. Jasyryp, jabary joq, Astanaǧa auysqaly olarmen bailanysymyz joq bolyp tūr. Biraq, «Qanyna tart-paǧannyŋ qary synsyn» degen ǧoi qazaq. Tübinde özderiniŋ tuystaryn tabady dep senemin.
– Oralhan aǧanyŋ Ündistanǧa barǧan saparynan oralmai qalǧanyn bilemiz. Ortalaryŋyzda jürgende syrqaty syr bergen kezi boldy ma?
– Aǧam Ündistandaǧy bir qonaq¬üide köz jūmdy. Közi tirisinde ökpesi, büiregi auyratyn azdap. Biraq, jüregi auyratynyn eşqaşan aitpaǧan. Ündistanda da, mūnda da qoiylǧan diagnozy – jürek talmasy bolyp şyqty ǧoi. Mümkin, ystyqqa şydai almaǧan bolar. Söitip, eluge toluyna az uaqyt qalǧanynda aǧamyzdan aiyrylyp qaldyq…
– Ädebiettegi Oralhan Bökei özine laiyqty baǧasyn aldy ma?
– Aldy. Közi tirisinde-aq, birneşe marapattaulardy ielendi. Eŋ bas¬tysy, onyŋ ötken ǧasyrda da, jaŋa ǧasyrda da oqyrmandary köbeigen üstine köbeiip keledi. Meniŋşe, būl – jazuşynyŋ ǧūmyry¬nyŋ ūzaq¬tyǧy. Aǧamnyŋ özi ömirden ötse de, onyŋ şyǧarmalary mäŋgi jasaidy. Men mūny aǧamnyŋ ekinşi ǧūmy¬rynyŋ bastalǧandyǧy dep sanaimyn.
Äŋgimelesken Güljan RAHMAN
