Avtory: OtarbaiKendır «Qobyz» 2011.
Kürşım, Marqaköl öŋırın mekendegen Qarakereilerdıŋ Qojambet ruynan taraityn Stabandar arasynda erte zamanda Küntuar baqsy degen qasiettı körıpkel adam ötken eken.
Ol kısınıŋ körıpkeldıgı, qasiettı qara qobyzy jaiynda bügıngı ūrpaqqa jetken köptegen aŋyz äŋgımeler bar. Sondai aŋyz-hikaialardyŋ ışınde eŋ äserlısı, taŋǧajaiyby
– Ülken Naryn, Katonqaraǧaidy jailaǧan Qaratai elınde ǧūmyr keşken Qambar törenıŋ qūzyrymen ötken bır ülken asta bolǧan oqiǧa. Sol asqa Kürşımnen tau asyp, qobyzyn arqalap Küntuar baqsy da barǧan.
Ol zamanda as beru – el ömırındegı asa eleulı dästür. Auyl alys, jer şalǧai degendei, habarlasa almai jürgen aǧaiyndar jüzdesedı, jaqsy-jaisaŋdar bas qosyp, şejıre şertıp, bır jasap, qauqyldasyp qalady eken. At jalyn tartyp mınıp, el auzyna ılıne bastaǧan jas änşı-küişı, şeşen azamattar synnan ötıp, danalardyŋ batasyn alady. Baluandar beldesıp, küş synasady, tıptı, meşkeiler de önerın körsetedı.
Äitkenmen, eŋ eleulı, jūrtty dürlıktırıp, soŋynan ūzaq äŋgımege ainalatyn bäseke alaman bäige ekenı anyq. Bäigege qosylatyn attardyŋ qatarynda Qambar törenıŋ äigılı tūlpary Köktorǧai da bolǧan. Säigülıkterdı aralap, synap jürgen Küntuar Köktorǧaidyŋ janyna säl aialdap, «bäigenıŋ aldyn bermes, bıraq ta, būdan menıŋ qobyzym ozar» degen eken.
Qazaqta qobyzdy bäigege qosqan baqsylar turaly aŋyz baǧzy zamannan berı bar. (Moŋǧoliia qazaqtary arasynda HIH-ǧasyrda ömır sürgen ataqty qobyzşy, baqsy Qūsaiyn degen kısıge qatysty aitylady. – B.T) Eskı salt-dästürge sai Küntuar baqsynyŋ qobyzyn bäigege qosuǧa toi ielerı de qarsy bolmasa kerek. Asta bas bäigege bır küŋ tıgıledı.
Küntuar baqsy qobyzyn at aidauşylarǧa berıp jıberedı. «Attar jöneltılgende qobyzdy biıkteu jerge nemese tastyŋ üstıne qoisaŋ boldy, qalǧanyn bır Alla bıledı» dep tapsyrady. Qobyzdyŋ qasietı jaiynda talai estıgen Qambar töre qaitkende de öz jüirıgı Köktorǧaidy kömbeden bırınşı köru üşın at aidauşyǧa «qobyzdy bailap ket» degen astyrtyn tapsyrma beredı. At aidauşy Qambar törenıŋ aitqanyn oryndap, qobyzdy bır tüp şeŋgelge bailap ketedı. Tüstık jerden jıberılgen attar mejelı uaqytta kömbege de jaqyndap, aldyŋǧy attardyŋ şaŋy qylaŋ beredı, dabyrlasqan qalyŋ el aldynda kele jatqan Köktorǧaidy tanyp, şuyldasa bastaidy. Bır sūmdyqtyŋ bolǧanyn ışı sezgen Küntuar baqsy Köktorǧai kömbege jüz qadamdai qalǧanda jynyn şaqyrady. Sol uaqytta bır tüp şeŋgeldı qopara jūlyp alyp, ūşyp kele jatqan kielı qobyz bäige attarynyŋ aldyna tüsıp, kömbege jetıp qūlaidy. Qobyzdyŋ şanaǧyna aina ornatylǧan eken. Jerge qatty ekpınmen tüskende ainasynyŋ şetıne syzat tüsedı.
Būl qobyz ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp bügınge jetken.
Küntuar qobyzşynyŋ körıpkeldıgı men qobyzşylyq qasietı nemeresı Qazyǧūmar degen adamǧa qonǧan ärı qobyzy da osy üide saqtalǧan.
Qazyǧūmar Baikenūly soǧys jyldarynda Kürşım audanyndaǧy Qoitas kolhozynda baqtaşy bolǧan.
1961 jyly baqiǧa attanypty. Keŋestık däuırde baqsylyqqa tyiym salynǧandyqtan, köbıne jasyryn türde bal aşatyn bolǧan. Aitqany ainymai keledı eken.
Äsırese, maidangerlerden sarǧaia habar kütkender Qazekeŋe jiı jügıngen. Dana, qasiettı adam aman-esen oralatyndardyŋ otbasyna özıne aian quanyşty habardy aşyp aitsa da, qaiǧyly habardy jaiyp sala bermegen. Köbıne jūbanyş, ümıt otyn üzgızbei aldarqatyp qana şyǧaryp salatyn bolǧan. Qazekeŋnıŋ atadan qonǧan «Soqyr» atty jyny bar eken. Al qobyzdy aşyq şyǧarudan qorqyp, sandyǧynyŋ tübıne jyldar boiy jasyryn saqtaǧan. Qazyǧūmar qaitys bolǧanda qobyz ülken ūly Batannyŋ qolynda qalady.
1973 jyly qazaqtyŋ muzykalyq köne aspaptaryn zertteuşı Bolat Sarybaevtyŋ Şyǧys Qazaqstandaǧy Kürşım audanyna joly tüsedı. Audandyq mädeniet bölımınıŋ meŋgeruşısı Qabdolda Tūrarovpen jolyǧyp, äŋgıme-düken qūrǧan ol äŋgıme jelısın özınıŋ negızgı būiymtaiy köneden qalǧan muzykalyq aspaptarǧa būrady. Q.Tūrarovtyŋ esıne Küntuar atasynan qalǧan Qazyǧūmar baqsynyŋ qara qobyzy tüsedı, onyŋ üstıne Qazekeŋnıŋ balalaryna baqsylyq qonbaǧany da özıne mälım, sondyqtan qobyz – iesız. Sonymen, ekeuı Qoitasqa kelıp, Batannyŋ üiındegı orauly tūrǧan aspapty köredı. Bolat Sarybaev qobyzdyŋ qūndylyǧyn bırden aŋǧarsa kerek. Qabaŋ qobyzdy bylai sipattaidy: «Zer sala qaraǧan adamǧa aspaptyŋ könelıgı, qūndylyǧy közge ūryp tūrdy. Közıme ottai basylǧan könenıŋ közı sonau balalyq baldyrǧan şaǧymdy eske tüsırdı. Aspaptyŋ tūrqy ūzyn, tūtas şabylǧan. Şanaǧy kölemdı de tereŋ, onyŋ erneuı, kejegesınıŋ ışkı jaǧy kümıstelgen metall taspamen kömkerılgen. Basy, ekı qūlaǧy jalpaq, şanaqtyŋ astynda oinaǧanda ekı tızenıŋ arasyna qysatyn tübı qomaqty. Şanaqtyŋ ışınde tört būryşty aina ornatylǧan, onyŋ aldynan qaraǧandaǧy oŋ jaq şetıne syzat tüsıp synǧan. Mūny körgende «Küntuardyŋ qasiettı qara qobyzy bailap ketken bır tüp şeŋgeldı süiretıp, bäige attarynyŋ aldynda kelgen joly şanaǧyna ornatylǧan ainaǧa syzat tüsıptı» deitın bala kezımde el auzynan estıgen aŋyz esıme tüstı. Şanaqtyŋ üstıŋgı erneuıne kışkentai qoŋyrau ılıngen. Uaqyt äserınen aspap qaraiǧan, qandai aǧaştan şabylǧany belgısız. Äiteuır qas şeberdıŋ qolynan şyqqany talassyz. Ärbıreuı on şaqty qyldan tūratyn ekı ışek, qyldyŋ tüsı qara, ysqydaǧy (qiiaq) qyldar da osyndai. Sırä, bır jylqydan alynǧan. Aspaptyŋ däl jasyn anyqtauǧa arnaiy saraptau bolmasa, mümkındık joq. Bıraq kemınde bır jarym ǧasyr ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan mūra ekenın el auzyndaǧy aŋyzdan talai estıgenmın. Būdan artyq suretteuge menıŋ tıl bailyǧym jeter emes» deidı Qabaŋ.
Qobyzdyŋ qūndylyǧyn jazbai tanyp, qyzyqqan Sarybaev «būlai eleusız sandyqta jatpasyn, men Küntuar babanyŋ qobyzy ekenın elge äigılep-bäigılep, mūrajaiǧa tapsyramyn» dep qoiarda-qoimai köne aspapty qolyna tüsırıp, alyp ketedı. Bıraq ta ony mūrajaiǧa tapsyrmai, özınıŋ jeke kolleksiiasynda qaldyrǧan.
Alaida, B.Sarybaevtyŋ üiınde saqtalǧan köne aspap ol şaŋyraqqa jaqpaǧan, tūraqtaǧysy kelmegen. Belgılı muzykatanuşy dünieden ötken soŋ otbasynda äldebır keleŋsız jaǧdailar qylaŋ bere bastaǧan. Jūbaiy Mijan apa nauqastanǧan. Bır nemeresı Şymkentten kelgen emşıge qaratady. Täuıp: «Sızdıŋ üide Qazaqstannyŋ şyǧysynan alynǧan bır närse bar eken, sony iesıne qaitaryŋdar, ol sızdıŋ otbasyŋyzǧa jaqpaǧan» dese kerek. Sarybaevtyŋ qyzy Leilanyŋ esıne bırden Şyǧys Qazaqstan oblysy Kürşım audanynan äkelıngen ülken qara qobyz tüsken. Qobyzdy mūrajaiǧa ötkızbekşı bolady, satyp jıberuge de oqtalady, bıraq täuıptıŋ iesıne qaitaryŋdar degen sözı köldeneŋ bola bergen. Söitıp jürgende, bır jerde qonaqqa Mijan apa Küljämilä degen apaimen dastarqandas bolǧan. Küljämilä – Küpan apai Qoitasta ūzaq jyl ūstazdyq etken kısı. Bügınde zeinetker, Almatyda balasynyŋ qolynda. Dastarqan üstındegı äŋgımede söz arnasy Sarybaevtyŋ üiındegı qobyzǧa auysyp, sonyŋ iesınıŋ tabylmai jürgenı aitylady.
Küljämilä apai: «Ol Qazyǧūmar atamnyŋ qobyzy, ol – bızdıŋ qobyz!» degen. Mijan apanyŋ sarylyp ızdegen adamy, qobyzdyŋ iesı aiaq astynan osylai tabylady. Būl oqiǧa 2003 jyly bolǧan. Külpan apai Sarybaevtyŋ jūbaiyna Batannyŋ mekenjaiyn beredı. Otyz jyldy artqa salyp, qasiettı de kielı qara qobyz Qazyǧūmar baqsynyŋ ülken ūly Batannyŋ qolyna, qara şaŋyraqqa osylaişa qaita oralady.
(Qaǧazǧa tüsken osy hikaia – menıŋ estıgenım. Keibır maǧlūmattar äldebır sebeptermen tolyq aitylmady.)
Küntuar babamyzdyŋ baqsylyq önerı turaly äŋgımelerdıŋ denı bızge jetpegen. Uaqytynda Qazyǧūmarmen de eşkım sūhbattaspaǧan. Qanşama asyl qazynany özımen bırge alyp kettı, ol jaǧy beimälım. Qazekeŋnıŋ emşılık daryny, körıpkeldıgı, ruhyn şaqyryp, baqsylyq önerın paş etuıne kuä bolǧan Küljämila apaimen jolyǧudyŋ retı kelmedı.
Tūqym qualap, Qazyǧūmar baqsynyŋ boiyna qonǧan tylsym küş kelesı ūrpaqtyŋ bıreuınen qylaŋ beruı de ǧajap emes.
Küntuar men onyŋ nemeresı Qazyǧūmardyŋ baqsylyq önerınıŋ qūpiia syrynyŋ aiǧaǧyndai ekı jarym ǧasyrlyq tarihy bar qara qobyzdyŋ hikaiasy osy, bıraq ol aiaqtalmaǧan, jalǧasy bolary sözsız.
Öskemendık zeinetker Bekbolat Därıbaevtyŋ
auzynan jazyp alǧan: Bodauhan Toqanūly
