Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynda qazaq älıpbiın latynǧa köşıru mäselesıne qaita oralu kerektıgın aityp, tıl mamandaryna jarty jyldyŋ ışınde mäselenı zerttep, naqty ūsynystarmen şyǧudy tapsyrǧan edı. Osy rette düisenbı künı Parlament Mäjılısınde «Memlekettık tıldıŋ latyn grafikasyndaǧy älıpbiınıŋ bıryŋǧai standartyn engızu mäselelerı turaly» parlamenttık tyŋdau ötedı.
«Älem qazaqtarynyŋ basyn qosady»
Osydan bırneşe jyl būryn elımızde latyn älıpbiı turaly mäsele köterılgende, äsırese syrtta jürgen qazaq jastary qatty quandy. Sol kezde Resei memlekettık mūnai-gaz universitetınıŋ tülegı Ūlan Baqytūly latyn älıpbiıne qatysty syrtta bılım alyp jürgen qazaq jastarynyŋ bırlesıp daiyndaǧan jobasyn «Astana aqşamy» gazetıne joldaǧan edı.
Būl pıkırdı syrtta jürgen bauyrlarymyz köp aitady. «Latynǧa köşu arqyly älem qazaqtarynyŋ basyn qosuda ülken jeŋıske jetuge bolady. Qazaq jazuynyŋ bırlıkke keluı arqyly el bırlıgın nyǧaituǧa, älem qazaqtarynyŋ mädeniet jäne täjıribelerın almastyruda igı ıster atqarylar edı» deidı şette jürgen qandasymyzdyŋ bırı Ūlan Baqytūly. Onyŋ aituynşa, ūlt kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ «Qazaqtardyŋ basyn qospai, qazaq qazaq bolmaidy» degen sözın esten şyǧarmauymyz kerek.
«Kezınde öz tarapymyzdan şyqqan jobany Qazaq elıne ūsyndyq. Bız azamattardyŋ ortaq bekımı negızınde jasalatyn latyn älıppesın qūradyq. Jobany daiyndauda Türkiiada bılım alǧan ärı türık tılınıŋ mamany Eldes Ordalaştyŋ eŋbegı zor. Älihan babamyzdyŋ myna bır sözı ärkez este boluǧa tiıs dep oilaimyn: «Qazaqtyŋ bolaşaǧy, keŋ maǧynada alǧanda, batystan üirenude». Latynǧa köşudıŋ ülken arnasy batystyŋ aqausyz mädenietın jäne önerkäsıp tehnikasyn qabyldauda jäne qazaq halqynyŋ älem örkenietı men ruhaniiatyna üles qosyp, öz elınıŋ memlekettık ideologiiasyn bekemdeude tarihi rölı zor bolmaq.
Kirill älıpbiıne küştep köşkenbız
Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bürkıt Aiaǧannyŋ pıkırınşe, latyn älıpbiıne köşu – zaman talaby. Öitkenı, älemnıŋ 100-den astam memleketınde latyn älıpbiı qoldanylady. Elbasynyŋ aldaǧy jyldarda myqtap qolǧa aludy qajet dep sanaǧan jobalarynyŋ bırı – qazaq tılın bırtındep latyn älıpbiıne köşıru jūmystaryn bastau. Osydan bes jyl būryn qabyldanǧan «Qazaqstan-2050» strategiiasynda latyn älıpbiıne köşu 2025 jyldan bastalatyny turaly jariialandy. Latyn älıpbiıne köşu jönındegı memlekettık komissiia da qūrylyp, qūramy bekıtıldı. Latyn älıpbiıne köşırudıŋ naqty kestesın jasauǧa tapsyrma berıldı. Eŋ bastysy, seŋ qozǧaldy.
«Örkeniettı dünie latyn taŋbalaryn erteden paidalanuda. Älemnıŋ 100-den astam memleketınde latyn älıpbiı qoldanylady eken. Tuysqan Türkiia elı 1929 jyly, Äzerbaijan 1992 jyly, Özbekstan men Türkımenstan 1993 jyly latyn jazuyna köşken bolatyn. Qazaqstan 1929-1940 jyldary latyn jazuyn paidalanǧany tarihtan mälım. Bıraq Keŋes Odaǧynyŋ ideologiialyq ūstanymyna orai, Qazaq elı küşpen kirill älıpbiıne köşırılgen bolatyn. Jalpy ötken XX ǧasyrda Qazaqstan 3 ret älıpbi auystyrdy. Orta ǧasyrlardan bastap 1929 jylǧa deiın arab grafikasyn, 1929-1940 jyldary latyn grafikasyn, 1940 jyldan qazırgı künge deiın kirill älıpbiın qoldanudamyz» deidı professor Bürkıtbai Ǧelmanūly.
Qyryn qarap jürgen kımder?
Osydan tört jyl būryn bır top ziialy qauym Elbasyǧa aşyq hat jazyp, latyn älıpbiıne köşuge qarsylyq tanytqany belgılı. Aǧalarymyzdyŋ kirillisamen basylǧan milliondaǧan basylymdardyŋ taǧdyryna alaŋdaǧany, bır jaǧynan ärine oryndy. Oljas Süleimenov, Mekemtas Myrzaahmetov, Amangeldı Aitalydai ūltjandy ǧalymdardyŋ özı latynǧa köşuge saqtyqpen qarauǧa şaqyrdy.
«Ärine, kez kelgen reforma eşqaşan oŋailyqpen qoldau tauyp jüzege asa bermeidı. Qoǧamda, äsırese ziialy qauym ökılderınıŋ bır bölıgı konservativtı közqarasta bolyp jatady. Aldaǧy uaqytta ūlt ziialylary ortaq pıkırge keletın şyǧar. Mūny qalypty jaǧdai, halyqtyq pıkır almasu dep qabyldaǧan jön. Keibır derek közderıne qaraǧanda, alǧaşqyda halyqtyŋ 45 paiyzy qarsy bolyp, 11 paiyzy ǧana qoldaǧany turaly mälımetter kezdestı. Degenmen, Prezident būl mäsele boiynşa saiasi şeşım qabyldady. Ol 2017 jyldyŋ aiaǧyna deiın ǧalymdardyŋ kömegımen, barşa qoǧam ökılderımen aqyldasa otyryp, qazaq älıpbiınıŋ jaŋa grafikadaǧy bıryŋǧai standartty nūsqasyn qabyldau kerektıgın aitty. Elımız 2018 jyldan bastap jaŋa älıpbidı üiretetın mamandardy jäne orta mektepterge arnalǧan oqulyqtardy daiyndauǧa kırısedı. Aldaǧy 2 jylda ūiymdastyru jäne ädıstemelık jūmystar jürgızıluı tiıs» deidı Memleket tarihi institutynyŋ ǧalymy Seitqali Düisen.
Al «Qyryn qarap jürgen kımder?» degen saualǧa kelsek, ärine tıldık reforma memlekettıŋ ışkı şaruasy bolsa da, orystyŋ keibır ǧalymdary būl mäselege kelgende oilaryn bükpesız aituda.
«Mäselen, Starikov «Svoia pravda» radiohabarynda bızdıŋ latyn älıpbiıne köşuımızge uäj aitqan. Bırınşıden, latynǧa köşse Qazaqstandaǧy orys tılı yǧystyrylyp şyǧarylady. Ekınışıden, pantiurkizm ideiasynyŋ jandanuyna äkeledı.Üşınşıden, Qazaqstanǧa 1 mlrd dollarǧa deiın şyǧyn keledı-mıs. Qalai degenmen Qazaq elı tıldık reforma jasauǧa kırıstı. Būl älemde qalyptasqan zamanaui qajettılıkten tuyndauda. Ziialy qauym ökılderı tıldık reformanyŋ qajettıgın özderı ǧana tüsınıp qoimai halyqqa jetkızse, ūǧyndyrsa, nasihattasa jön bolar edı» dep tüiındeidı Seitqali Jahiiaūly.
Gülmira AIMAǦANBET
