Latyn älıpbiınıŋ alǧaşqy nūsqasy jariialana sala köpşılık synyna ūşyraǧany belgılı. Al künı keşe Memleket basşysyna ekınşı ret tanystyrylǧan joba qoǧamdyq talqylaular barysynda kelıp tüsken pıkırlerdı eskergen syŋaily. Atalamyş joba Būǧan deiın «Astana aqşamy» gazetınde köterılgen ūsynystarmen de säikes keledı.
Qazaq älıpbiınıŋ täjıribesı men teoriiasy Ahmet Baitūrsynūlynan bastau alǧany belgılı.
«Latyn älıpbiınde tıl auyspaidy, taŋba ǧana auysady» degen Ş.Şaiahmetov atyndaǧy tılderdı damytudyŋ üilestıru-ädıstemelık ortalyǧynyŋ direktory Erbol Tıleşov jobany daiyndau barysynda eŋ aldymen qazaq tılınıŋ dybystyq mümkındıgı eskerılgenın aitqan bolatyn.
Jalpy, Ahmet Baitūrsynūly atyndaǧy tılder institutynyŋ jūmys komissiiasyna latyn grafikasyn özgertu jönınde
100-den astam nūsqa kelıp tüsıptı. Solardyŋ arasynan suyrylyp şyqqan alǧaşqy nūsqa qazaq tılınıŋ töl tabiǧatyn saqtauǧa tyrysqanymen, köpşılıkten qoldau tappady. Halyqtyŋ basym bölıgı digraftardyŋ köptıgın aityp, latyn älıpbiı osy qalpynda qabyldansa, qazaq tılıne qiianat bolatynyn alǧa tartty.
Memleket basşysyna tanystyrylǧan qoǧamdyq talqylaular barysynda kelıp tüsken ūsynystardy eskere otyryp, äzırlengen joba aldyŋǧy nūsqaǧa qaraǧanda jeŋıl ärı pernetaqtaǧa özgerıs engızudı qajet etpeidı. Ärı būǧan deiın «Astana aqşamy» gazetınde (30 qyrküiek, 2017 jyl) köterılgen tıl salasynyŋ mamany Beibıt Ämırbektıŋ «Altyn köpır» dep at qoiǧan qazaq älıpbiımen tolyqtai ündesedı. Atalmyş maqalada «Pernetaqtaǧa eşqandai özgerıs jasau qajet emes. Būl nūsqanyŋ «jeŋıl jazu» dep atalatyn sebebı, mätınderdı kirillisadaǧy 42 ärıppen termei, latynnyŋ 24 ärpımen apostrof arqyly teru bolmaq. Söitıp, qazaq tılınde jazudy tez üirenuge, tıldı jyldam meŋgeruge jaǧdai jasalmaq. Negızgı ūstanǧan qaǧidalarym, bırınşıden, ärbır dybysqa jeke simvol berıledı. Kirillisadaǧy (juandyq belgısı) «i» ärpı arqyly, (jıŋışkelık belgısı) apostrof arqyly, ş ärpı (aşşy, tūşşy) dep jazylmaq. Qosarlanǧan dybystardan tūratyn Io (io), Iý (iu), Iа (ia) ärıpterınıŋ qajetı joq. Al kırme dybystar F, S, Ch, ärıpterın mynau tehnokratiialyq zamanda alyp tastauǧa bolmaidy. Foto, fantastika, firma, seh, sikl, sitramon, chat, charter, chempion t.b. sözderdı jazu qiynǧa soǧady. Ūlttyŋ, memlekettıŋ atauy Q ärpınen bastalatyndyqtan, Q ärpı alyndy.
Qazaq tılınıŋ fonetikasyndaǧy töl dybystarymyzdy oqşaulai bermei (būl egız dybystar) bır simvolmen ǧana belgıleu kerek (aä, gǧ, iı, nŋ, oö, ūü, hh). Tek bızdıŋ töl dybystarymyzǧa aǧylşyn, fransuz älıpbiındegı jūmsaqtyq belgısı apostrof qoiylsa boldy. Mysaly: A – Ä (A’), G – Ǧ (G’), İ – I (I’), n – ŋ (n’), O – Ö (O’), Ū, Ü – (U’), h (qahar) – (h’)» delıngen.
Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev qazaq tılınıŋ jaŋa älıpbiıne bailanysty mäsele qoǧamda qyzu talqylanǧanyn aityp, «älemde eşbır el özınıŋ jaŋa älıpbiın bükıl halyq bolyp osylaişa talqylaǧan emes» dedı. Sonymen, qoǧamda taǧy da pıkırtalas. Äleumettık jelılerde ekınşı nūsqanyŋ da tiımdı-tiımsız tūstary jarysa jazyluda. Alaida är azamat latyn qarpıne köşu älemdık örkenietke qosylu dep tüsınu kerek. Būl taŋdau tılımızdıŋ töl tabiǧatyn saqtau, odan ärı damytu, älemdık aqparat keŋıstıgıne belsendı enu üşın jasalǧan qadam ekenın ūmytpasa bolǧany.
Alua
Joldybalina,
QR Prezidentınıŋ janyndaǧy QSZİ äleumettık-
saiasi zertteuler bölımınıŋ
meŋgeruşısı:
TÜSINDIRU JŪMYSTARY MAŊYZDY
Kez kelgen jaŋa jobanyŋ qoǧamda tiımdı jüzege asuy keşe Memleket basşysy kezdesude atap ötken aqparattyq-tüsındıru jūmystarynyŋ sapasy men mazmūnyna bailanysty. Latyn älıpbiı boiynşa aqparattyq-tüsındıru jūmystaryn jürgızude BAQ, syrtqy jarnama, qoǧamdyq kölık pen qoǧamdyq oryndardaǧy jarnama mümkınşılıkterın paidalanu qajet. Aqparattyq-tüsındıru jūmysy halyqtyŋ basym bölıgın
qamtu üşın, sonymen qatar, tiımdı bolu üşın qazırgı zamanǧy tehnikalyq mümkındıkterdı eskere otyryp, ärtürlı internet-konferensiialar, TEDx, TED Talks formatyndaǧy ıs-şaralardy, radio jäne teleköpırlerdı de ūiymdastyruǧa bolady.
Erlan SAİROV,
saiasattanuşy:
KELEŞEK ÜŞIN KEREK
– Latyn älıpbiıne bailanysty kereǧar pıkırler bolyp jatyr. Pıkırtalas kerek, bıraq ıs jüzıne asyru odan da maŋyzdy. Şyny kerek, būl mäsele bızdıŋ ötkenımız ben bolaşaǧymyzdyŋ ainasy tärızdı. Men bilıktıŋ köptegen ūstanymymen kelıspeimın, ol jönınde özımnıŋ oiymdy aşyq bıldıremın. Ekı mäselesımen tolyq kelısıp, qoldap jürmın. Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamasy, sonyŋ ışınde latyn älıpbiıne köşu mäselelerı. Ruhani jaŋǧyru degenımız, «modernizasiia», adam, qoǧam özınıŋ ömırınde künde, saǧat saiyn özgerıske daiyn bolyp, soǧan beiımdelu qajet. Olai bolmasa, tarihtyŋ tasasynda qalasyŋ, uaqyt keŋıstıgınen şyǧyp, ūlt retınde joiylasyŋ. Qazaqqa ūlt retınde joiylu qajet pe? Joq. Menıŋ oiymşa, özderınıŋ jany-tänı qazaq dep sezınetın jandar, būl mäselenı oilanbastan qoldauy qajet. Latyn älıpbiı – bızdıŋ düniejüzılık ǧylym, jaŋaşyldyq,
ruhaniiat älemıne ötuımız üşın qajet dünie. Düniede bükıl halyqtyŋ 80 paiyzy latyn ärpıne köşıp ketken. Ekonomika, nou-hau, ruhani älem osy bıregei taŋba boiynşa damyp jatyr. Osyndai eldık ıste öskeleŋ ūrpaq üşın bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaru qajet-aq. Bıraq älı de kelıspeuşılık, kerı tartu basym ba degen oi keldı.
Bızge latynǧa ötu kerek. Bız üşın emes, bızdıŋ bala-şaǧa üşın. Özımızdı oilamai-aq qoiaiyq. Men eşkımge özımnıŋ oiymdy taŋudan aulaqpyn. Öz basym täuekelge daiynmyn…
Gülmira Aimaǧanbet
