Qazaqstannyŋ ekonomikalyq örleuıne şolu
Myrzageldı KEMEL,ekonomika ǧylymynyŋ doktory, professor
1990-1994:
Giperinfliasiiadan – baǧany yryqtandyruǧa
Bız 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda täuelsızdıgımızdı jariialap, būrynǧy teŋgermelı, josparly ekonomikadan naryq ekonomikasyna köşuge bekıngen edık. Alaida, ekonomikalyq tūrǧydan bäsekege qabiletsiz bolǧan josparly jüie küirep, būrynǧy odaqtas eldermen ekonomikalyq qarym-qatynasymyz üzılıp, jaŋa bailanystar bırden qalyptasa qoimaǧan täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda maqtanarlyq körsetkışterge qol jetkıze almadyq.
Qazaqstanda 1990-94 jyldary önerkäsıp önımderın şyǧaru kölemı teŋ jartylai kemıp kettı. Auyl şaruaşylyǧy öndırısı üşten bırge qūldyrap, kölık tasymalynyŋ körsetkışterı üşten ekıge kemıdı. Önerkäsıp alyptary toqtap, jūmyssyzdyq jailady, jappai ekonomikalyq qūldyrau bastaldy. Memlekettıŋ käsıporyndardy basqaruǧa şamasy jetpei qaldy. İnfliasiia 2 myŋ paiyzdyq deŋgeige jettı. Tūrǧyndardyŋ 40 paiyzy kedeişılık şegınde ömır sürdı.
Negızınen qarjy tapşylyǧynan jäne eskışe basqarudan aryla almaǧan käsıporyn basşylary öndırıstık sektordy qaryzǧa belşesınen batyrdy. Sol kezderı aqşa kultke ainaldy da, ainalym qarajaty men önım satudan tüsken qarjy şetel asyp nemese ebın tauyp ekı asaityndardyŋ qaltalaryna tüsıp jatty.
1995 jyly ortaşa ailyq eŋbekaqy 1991 jyl deŋgeiınıŋ 35 paiyzyn ǧana qūrasa, al zeinetaqy tek 29 dollar boldy.
Sol kezdıŋ aşy şyndyǧy osyndai edı.
Barlyq uchaskelerde de qarajattan qatty zärulık boldy. Zattai tölem men aiyrbas beleŋ aldy. Elımızge soǧys pen küizelıs zama-
nyndaǧydai jappai aşarşylyq pen joqşylyq qaterı töndı. Mıne, osylaişa ekonomikaǧa batyl da jüielı, jıgerlı de jedel özgerıster jürgızudı ömırdıŋ özı talap ettı.
Elbasy, eŋ aldymen, bızdı demokratiia negızderın taŋdaǧanda, ony barlyq päleden qūtqara alatyn qūral retınde tüisınuden saqtandyrdy.
İä, bız ekonomikalyq tūrmys – saiasattyŋ da, mädeniettıŋ de negızı ekenın tüsıne bastadyq, ol şynynda memlekettıŋ, qoǧamnyŋ, ärbır naqty adam jäne onyŋ otbasynyŋ qalypty damuynyŋ negızı edı. Öitkenı, ekonomikamen sabaqtaspaityn sala joq, kez kelgen mäselenıŋ şeşımı ekonomikaǧa täueldı. Ony şeşu üşın elde quatty, osy mäselelerdı şeşuge qabılettı ekonomika qūrylmasa, eŋ biık qūndylyqtar – erkındık pen demokratiia, halyq igılıgı
degen tırkesterdıŋ özı bos sözge ainalyp qalatynyn tüsındık.
«Biz – sanaly da jigerli halyqpyz. Mende
Qazaqstan azamattarynyŋ naryqtyq ekonomikaǧa tez beiimdeletinine kümän joq» dep mälımdedı Prezident sonda.
Qūrsaulaǧan qiyndyqtardan şyǧyp, Qazaqstannyŋ qaryşty damu jolyna tüsu üşın on jylǧa jetpeitın uaqyt jetkılıktı boldy. Jaǧdai tübegeilı özgerdı. Bız Otanymyzdyŋ şaŋyraǧyn asqaqtata köterıp, bosaǧasyn bekıttık, qauıpsızdıgın nyǧaituǧa kırısıp, şaruaşylyq salalaryn naryq jolyna baǧyttadyq. Keşegı qiyndyqty halqymyz ūmyta bastady. Qazır Qazaqstan aumaǧy älemdegı eŋ qarqyndy damu legındegı ekonomikanyŋ bırıne ie bolyp otyr. Bızdı aldyŋǧy qatarly elder senımdı ekonomikalyq, saiasi ärıptes sanaityn boldy. Reformanyŋ osy bır kürdelı kezeŋderınde Nūrsūltan Nazarbaev
köregendıkpen, baisaldylyqpen, salqynqandylyqpen el basqaryp, bastaǧan ısın sättı atqara bıldı. Osyndai jeŋıstı de, jemıstı kezeŋderdegı Prezidentımızdıŋ eŋbegın eşkım joqqa şyǧara almaidy. Ony bükıl qazaq moiyndaidy.
Osy jyldardaǧy basyp ötken jolymyzǧa oi jügırtıp qarasaq, eŋ şeşuşı mındet – ekonomikalyq qarym-qatynastardy tübegeilı de tiianaqty özgerttık. Şaruaşylyqty jürgızudıŋ epteisız eskı jüiesın küiretıp, memleket ielıgınen – jeke menşıkke ötuge, joǧarydan komanda kütıp nemese «Qūdai jetkızer» dep qol qusyryp otyratyn masyldyq tüisıkten barynşa aryluǧa, jauapkerşılık pen käsıpkerlıktıŋ jaŋa ülgılerın engızuge ündegen ärı ony jüzege asyruda köşbasşy bolǧan, sol ısterge mümkındıgınşe mol adamdy tartyp, olardyŋ jaŋa qadamdarǧa qarsy tüsınıkterın özgertken, keibır tosyn da tüsınıksız şeşımderdıŋ keleşekte halyq müddesıne qyzmet eterıne sengendıkten täuekelge basyp, keide, tıptı, tızege salyŋqyrap jıbergen de Elbasy Nazarbaev bolatyn.
Nazarbaev halyqty jeke menşıkke bauludyŋ bastapqy tetıkterınıŋ bırı retınde 1994 jylǧy Jarlyǧymen eldı mekenderdegı jer telımderın, saiajaidaǧy jerdı azamattarǧa tegın bekıtıp bergızdı.
Memlekettık päterler azamattardyŋ jeke menşıgıne tegın berıldı.
1992 jyldyŋ basynda sonau 1985 jyldardan bastalǧan tauar tapşylyǧy, örşıp bara jatqan giperinfliasiia bızdı naryqtyŋ eŋ şeşuşı qadamyna – baǧany yryqtandyruǧa itermeledı. Betımen jıberılgen baǧa kürt aspandap kettı de, beiqamdau halqymyz qapelımde būl şarany öte auyr qabyldady. Elbasynyŋ basşylyǧymen elımızdı jailaǧan jasyryn infliasiia aşyq infliasiiaǧa batyl almastyrylyp, dollardyŋ ekı türlı narqy – banktegı baǧamy men jasyryn saudadaǧy baǧamy boluyna jol berılmedı.
1993 jyly bızdıŋ töl valiutamyz – teŋge düniege keldı. Ol bızge derbes makroekonomikalyq saiasat jürgızuge mümkındık berdı. Bıraq, teŋgenı ainalymǧa engızu oŋailyqpen jüzege asa salǧan joq. Qiyn kezeŋnıŋ auyrtpalyǧyna tözgılerı kelmei, bar pälenı täuelsızdık pen teŋgeden köretınder öz ışımızden şyqty, bıraq äuelı tosqauylǧa ūşyraǧan töl teŋgemız ainalymǧa engızılgen soŋ bır jyl ışınde-aq giperinfliasiia toqtady.
Bızdıŋ bankter tübegeilı özgerdı.
1995-1997:
Konstitusiia men «Qazaqstan – 2030». Maqsat aiqyndaǧan maŋyzdy qūjattar
Elımızde auqymdy äleumettik, saiasi jäne ekonomikalyq reformalar 1995 jylǧy 30 tamyzda qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna säikes jürgizıle bastady, sebebı, sol negızgı qūjat elımızde prezidenttık basqaru pışımıne jol aşyp, bır basşynyŋ täuekelıne, aqyl-parasatyna arqa taŋyp, alǧa senımmen attauǧa mümkındık berdı. Ärine, alǧa qoiǧan maqsattarǧa qolymyz bırden jete qoiǧan joq, degenmen, bırtındep biıkke örlep, kei salada jekelegen baǧyttarda bırden közge tüser nätijelerge jettık.
Konstitusiia qabyldanǧan kezden bastap ekonomikany batyl reformalap, makroekonomikalyq tūraqtylyqty ornyqtyru üşın älemge äuelden belgılı, bıraq batyl da qatal şaralar jüzege asyryldy. Menşık qarym-qatynastary tübırınen özgertılıp, jekeşelendıru jedel de jıgerlı jürgızıldı. Osylaişa, 1998-jyldarǧa qarai ekonomikada jekemenşık sektory qalyptasyp ülgerdı. Qazırgı kezde respublikadaǧy önerkäsıp öndırısınıŋ 85 paiyzǧa juyǧy jeke menşıktıŋ ülesınde.
Memlekettık ekonomikalyq saiasattyŋ negızıne aqşa-kredit, salyq-biudjet, baǧa jäne antimonopoliialyq, investisiialyq, tehnologiialyq saiasat alyndy. Ony jüzege asyru üşın ekı deŋgeilı bank jüiesı qūrylyp, altyn-valiuta rezervı qorlandy, qor birjasy, salyq, keden jüiesı jäne basqa organdar qarjylyq jäne memlekettık instituttar qalyptasyp, dami tüstı.
Jeke menşık sektoryn qoldau jäne damytu üşın keŋestık dogmalardan arylǧan, el ekonomikasyn müldem jaŋa arnaǧa baǧyttaǧan naryqtyq, älemdık qalyptarǧa säikes zaŋ şyǧaru bazasy qalyptasty. Ony jaŋa tūrpattaǧy qos palataly Parlament oidaǧydai atqardy. Osy kezeŋde eldıŋ örkendeuıne kelelı taǧy bır igı ıs atqaryldy: bükıl halyq referendumda prezidenttık basqaru ülgısın ornyqtyrǧan jaŋa Konstitusiiany jaqtap dauys berdı. Osy arqyly reformalar talap etken basqarudyŋ barlyq deŋgeiı jūdyryqtai jūmylyp, Ortalyqtyŋ nūsqauyn jedeǧabyl ärı ūǧynyqty oryndauǧa oŋtaily äkımder bilıgınıŋ myqty vertikaly qalyptasty.
Būl ıster de oŋailyqpen jüzege asa salǧan joq. Ekonomikada memlekettık üilestırudıŋ basymdyǧyn jaqtaityndar, iaǧni, qalyptasqan tırşılık qalybyn özgertkısı kelmeitınder jaŋa menşıktık qarym-qatynastarǧa köşudı barynşa keşeuıldetuge, lajy kelgenşe jolyn kesuge tyrysty. Memleket pen azamattyq qoǧamdy arazdastyru nietı beleŋ aldy. Üderıstı odan ärı uşyqtyryp almaudyŋ joly – bükıl jauapkerşılıktı moiynǧa alyp, batyl da baiypty saiasi erık-jıger körsetu edı. Oǧan tek bükıl halyq sailaǧan Prezident qana qūqyly edı. Qazaqstanda prezidenttık bilık pışımıne köşu osylaişa jüzege asyrylyp, Nazarbaev bükıl jauapkerşılıktı moinymen köterdı.
Naryqtyq ekonomika men demokratiialyq damudy taŋdap alǧan elımızge alǧaşqy serpılıstı «Qazaqstan – 2030» strategiialyq baǧdarlamasy alyp keldı. Elımızdegı alǧaşqy ūzaq merzımge baǧyttalǧan būl qūjat jan-jaqty damuymyzǧa sara jol saldy.
«Qazaqstan – 2030» baǧdarlamasy qandai baǧytta, qandai därejede alǧa jyljudamyz, sony tereŋ taldap, damu jolymyzdy älemdik täjiribe tūrǧysynan baǧamdauǧa mümkındık berdı. Baǧdarlama ekonomikalyq reformalardy jüzege asyryp, Qazaqstan şaruaşylyǧynyŋ älemdik ekonomikalyq qarym-qatynastar jüiesine kirip, öndiris kölemin eleuli kemıtu äri osynyŋ saldary – äleumettik şyǧyndardyŋ obektivti türde tömendeuin toqtatu mäselesın qoidy. Ol üşın negizgi faktorlardy – tehnologiialyq jaǧynan artta qalǧan ärı mol quat közderın qajet etetin öndiristerdi, sondai-aq şaruaşylyq jürgizudiŋ jaŋa täsılderın igere almaǧan, bäsekege qabiletsiz jäne köptegen käsiporyndardyŋ tūryp qaluyna, dästürli önım ötkizu keŋıstıgın joǧaltyp, qarjy tapşylyǧy men öndiristiŋ qūldyrauyna alyp kelgen menedjmenttı özgertu mäselesı tūrdy.
Būl mezette Qazaqstan şeteldik kapital men jekeşe kapitalǧa, sondai-aq halyqaralyq qarjy instituttaryna täueldi bolyp qaldy. Ekonomikany odan äri sauyqtyryp, oŋaltu ısı investisiialardyŋ tolassyz aǧylyp keluıne, ol üşın eldegı investisiialyq ahual edäuir jaqsartyluyna ǧana bailanysty ekenı belgılı boldy.
Būl jyldary elımızde kedeişılık dendei tüstı, būryn bız körıp-bılmegen «jūmyssyzdyq» degen jaŋa ūǧym paida boldy. Oǧan memlekettık basqarudaǧy ikemsızdıgımız ben täjıribemızdıŋ azdyǧy qosyldy. Zaŋdarymyz jaŋa zaman talabyna ılese almai jatty.
Osyndai jaǧdaida bızdıŋ jan-jaqty qabılettı, örelı, jaŋaşyl, täuekelı men tabandylyǧy qatar örılgen Köşbasşymyz boldy. Ol, eŋ aldymen, elımızdı damytu şaralarynyŋ saiasattandyrylmauyn, äuelı şarua-jaiymyzdyŋ şaŋyraǧyn tıktep aludy ūsynyp: «Äuelı ekonomika, sosyn saiasat» degen qaǧidamen alǧa jyljudy ūsyndy.
Būl syndarly ideia bızdıŋ elımızdıŋ damu jolyn belgılep berdı jäne onyŋ dūrystyǧyna qoǧamymyz köp ūzamai köz jetkızdı.
Baǧdarlamanyŋ ūzaq merzımdı basym maqsattary men olardy ıske asyrudyŋ sapynda şetel investisiialary men işki jinaqtalymdardyŋ deŋgeiin artyp, aşyq naryqtyq qarym-qatynastarǧa negizdelgen ekonomikalyq örleudiŋ naqtyly, tūrlauly jäne barǧan saiyn arta tüsetin baiandy qarqynyna qol jetkizu mūraty ataldy.
Äsırese, mūnai men gaz öndirip, eksporttaudan qalypty ekonomikalyq örleu men halyq tūrmysyn jaqsartuǧa järdemdesetin tabys alu arqyly Qazaqstannyŋ energetikalyq resurstaryn tiimdi paidalanu josparlandy.
İnfraqūrylymdy, äsırese, kölık jäne bailanys sektorlaryn ūlttyq qauıpsızdıktı nyǧaityp, saiasi tūraqtylyq pen ekonomikalyq örleuge järdemdesetındei etıp damytu belgılendı.
Tüpkilikti maqsat – ekonomikalyq örleu, al makrotūraqtandyru osy maqsatqa jetudiŋ qūraly retınde nazarda ūstaldy.
Eger sol jyldary etekten basqan enjarlyǧymyzdy eŋserip, boiymyzdaǧy barşa küş-quatymyzdy basty baǧyttarǧa jūmyldyra almasaq, tabandylyq pen ikemdilik, tärtip pen şyǧarmaşylyq qarym tanyta almasaq, biz tūralaǧan küiımızden aiyǧyp, qaz tūryp kete almas edık.
Elbasy 1997 jylǧy Qazaqstan halqyna Joldauynda: «Adamdardyŋ ömırınde şaryqtau sätı bar, ol, eger dūrys paidalana bılse, tabysqa jetkızedı. Eger ony qoldan şyǧaryp alsa, onda odan keiıngı jol qairaŋǧa maltyǧyp, taiǧaq keşumen ūlasady» degen aǧylşyn danasy Şekspirdıŋ sözderın keltırdı. Būl Qazaqstan halqyn qairai tüsken, täuekel men senımdı qatar alyp jüruge üireterlık ataly söz boldy dep tüsınemız.
Kündelıktı qam-qareket pen aǧymdaǧy isterdiŋ yŋǧaiyna jyǧylyp, basty nysanamyzdy birtindep esten şyǧaru, jeŋil, tipti keide kereksiz jūmystarǧa auysyp, auyryn, alaida, strategiialyq tūrǧydan maŋyzdysyn keiinge ysyru – Keŋestık kezdegı ekonomikany basqaru ürdısınen auysqan, boiǧa siŋısti dertimiz edı. Sondyqtan da kün saiyn aldymyzda tūrǧan basymdyqtardy bajailap, är kün saiyn aldaǧy maqsatymyzǧa jetudıŋ qamyn oilau, sodan soŋ är keş saiyn uaqytymyzdy qanşalyqty tiimdi paidalanǧanymyzdy baǧamdap otyruǧa tiıs boldyq, ärı solai jasadyq ta.
1999-2007:
İnvestisiiamen bırge igılık keldı
Alǧaşqy onjyldyqta elımızge «Şevron», «Britiş Petroleum», «Mittal», «Djeneral elektriks», «Djeneral motors» siiaqty asa ırı investorlar kele bastady.
1999 jyldan 2007 jylǧa deiın ışkı jalpy önımnıŋ jyl saiynǧy ösımı ortaşa eseppen jylyna 10 paiyzdy qūrady.
Osylaişa tek alǧa ūmtylyp, jaŋa tūrmys, tyŋ tırlık ülgısın qalyptastyru jolynda alǧaşqy on jylymyz öttı.
2000 jäne 2010 jyldar aralyǧynda Qazaqstan keibır şeşuşı salalarda aitarlyqtai ılgerıledı. Işkı jalpy önımnıŋ ösımı jyl saiyn ortaşa 8,5 paiyzdy qūrap, 2008 jyly jobalanǧan mölşerden 2,3 ese asyp tüstı. 2007 jyly önerkäsıp öndırısı 78 paiyz ösımge jetıp, onjyldyq kezeŋnıŋ maqsattaryna jettı, auyl şaruaşylyǧy öndırısı 1,5 esege östı. Ekonomikany jedel ärtaraptandyru üşın berık negız qalandy. Damu instituttary qūrylyp, tabysty jūmys ıstei bastady, qajettı zaŋdar legı daiyndaldy.
2008 jyly Ūlttyq ekonomikanyŋ tūraqtylyǧy men bäsekege qabılettılıgın qamtamasyz etu maqsatynda «Samūryq-Qazyna» Ūlttyq äl-auqat qory» qūryldy. Qor korporativtı basqarudyŋ jaŋa ädısterın engızumen qatar, elımızdegı jäne şeteldegı strategiialyq nysandardy satyp alumen ainalysa bastady ärı ırı memlekettık aktivterdı bırıktıru arqyly ekonomikanyŋ strategiialyq salasyn bır ortalyqqa telıdı. Iаǧni, elımızdegı mūnai-gaz salasyn, temır jol, telekommunikasiialar, kölık pen ūlttyq damu instituttaryn qosqanda, ekonomikanyŋ ärtürlı salasyndaǧy ūlttyq kompaniialardy qaramaǧyna aldy. Osylaişa elımızdıŋ basym baǧyttarynda qyzmet etıp jatqan aksionerlık qoǧamdardyŋ qarjylary bır ortalyqtan baqylanyp, baǧyttalyp otyratyn boldy.
Jaŋa tarihymyzdyŋ alǧaşqy jyldarynan bastap ekonomikamyzdyŋ örleuıne jol aşatyn taǧy da bırneşe ılkımdı ısterdı qatar atqardyq. Mäselen, şekaramyzdy naqtylap, odan ötetın tauar aǧynyn baqylaudy jüzege asyrdyq. Būl kedendık baqylaudy jaqsartyp, sol arqyly elımızden tys jerge ketıp jatqan tauarlar aǧynyna monitoring jasap otyruǧa mümkındık berdı.
Sondai-aq, Qazaqstan aumaǧyna kırıp, şyǧyp jatatyn avto jäne temır joldardy elımızdıŋ öz ışımen jürgızdık. Būl şara täuelsız el retınde ärlı-berlı jürgende türlı tekserısterden ötuge mäjbür bolyp, artyq şyǧynǧa ūşyrap, jüike jūqartudan qorǧady ärı öz jerımızben ötetın joldar būrynǧydan görı araqaşyqtyqty jaqyndatty. Osylaişa el tūrǧyndarynyŋ bır bölıgın Reseidıŋ, Qyrǧyzstan men Özbekstannyŋ basy artyq baqylau äuresınen qūtqardyq.
2010-2013:
İndustriialyq-innovasiialyq damu – bolaşaqqa sıleusın sekırıs
2010 jyldyŋ qaŋtarynda jariialanǧan İndustriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasynda josparlanǧan körsetkışterdıŋ keibırı jüzege asyryla bastady.
İndustriialandyru baǧdarlamasynyŋ arqasynda tek 2010-11 jyldary 350-den astam türlı öndırıs orny paidalanuǧa berıldı. Jalpy, täuelsızdık jyldarynda barlyǧy 800-dei jaŋa käsıporyn ıske qosylyp, el ekonomikasynyŋ örleuıne qyzmet etıp keledı.
Elımızde barlyq memlekettık organdarǧa baqylau jasaudyŋ bıryŋǧai ūstyndary men tärtıbın qalyptastyrǧan «Memlekettık baqylau jäne qadaǧalau turaly» zaŋ qabyldandy. Būl şaruaşylyq subektılerın jönsız tekserıp, äkımşılık qysym jasaudy barynşa azaitty.
1998 jyly belgılı saiasattanuşy Zbignev Bjezinskii «Qazaqstan Euraziiada ǧana emes, tıptı, Ortalyq Aziianyŋ özınde eleusız, bolaşaǧy būlyŋǧyr el» degen eken. Al 2011 jyly Europa Keŋesınıŋ bas hatşysy Iаngland: «Älemnıŋ kez kelgen tūrǧyny Qazaqstannyŋ tek öŋırde ǧana emes, älemdık deŋgeide zor tabysqa jetkenın aita alady» dedı. Osylaişa bızdıŋ soŋǧy on-on bes jyl ışındegı körsetkışterımız bır kezde özderı kümändana qaraǧan älem saiasatkerlerın elımızdegı ekonomikalyq damudy moiyndauǧa mäjbür ettı.
Täuelsızdık jyldary şaǧyn jäne orta biznes subektılerı 35 esedei köbeiıp, 1993 jylǧy 19 myŋnan 2012 jyly 700 myŋǧa deiın östı. Bügınde şaǧyn jäne orta biznes salasynda ekı millionnan astam adam eŋbek etude. Sonymen qatar, elımız älemnıŋ 126 elıne 200-den astam önım türın şyǧaruda. Ūlttyq däuletımızdıŋ üşten bır bölıgı şaǧyn jäne orta biznesten qūralady. Soŋǧy on jylda ekonomikanyŋ osy sektorynyŋ öndırgen önımı 20 ese ösıp, şamamen 7 trillion teŋgege jettı.
Biznestı jürgızu jönındegı Düniejüzılık bank reitingınde Qazaqstan TMD-nyŋ barlyq elın köş soŋynda qaldyryp, 47-oryndy ielendı.
Britan elınıŋ ekonomist-ǧalymdary HHI ǧasyrdyŋ alǧaşqy on jyldyǧyndaǧy eŋ yrǧaqty ekonomikasy bar jiyrma bes eldıŋ arasynda Qazaqstan tek aldyna Qytai men Katardy ǧana jıberıp, üşınşı orynda tūrǧanyn aitady.
Eger 90-jyldardyŋ basynda önerkäsıp önımınıŋ kölemı bar-joǧy 0,2 milliard teŋgenı qūrasa, 2012 jyly ol 12 trillion teŋgeden asyp kettı.
1990 jyly basqa elderge eşteŋe şyǧarmaǧan Qazaqstannyŋ eksporty bügınde 75 milliard dollardan asady.
Täuelsızdık jyldarynda elımızde mūnai öndıru üş esedei artty.
Kömır salasy eldıŋ elektr quatynyŋ 78 paiyzyn qamtamasyz etedı.
Europa men Aziia arasyndaǧy strategiialyq mänı zor oryn ielengen elımız tiımdı tranzit äleuetıne ie. Qazır bıregei «Batys Europa – Batys Qytai» tranzittı dälızın jüzege asyruda. Trassa qūrylystarynda 50 myŋ adam eŋbektenude. Üş jyl ışınde 2700 şaqyrym sapaly avtomobil joly ıske qosyldy.
Būryn satylyp ketken aktivterdıŋ bırqatar maŋyzdy bölıgı memleket menşıgıne qaitaryldy. Endı «Bogatyr», Qaraşyǧanaq, Qaşaǧan ken oryndary men «ENRC», «Qazaqmys» kompaniialary aktivterınıŋ basym bölıgı memleket ielıgıne qaitarylmaq.
***
Öŋırlerdı damytu mäselesıne kelsek, quatty Qazaqstan degenımız – būl eŋ äuelı öŋırlerdıŋ quattyly boluy. Eldıŋ bolaşaǧy ekonomikadaǧy keleşegı zor salalardy damytuǧa tıkelei bailanysty.
Ol üşın öŋırlerde jaŋa zauyttar köp salynyp, jaŋa jūmys oryndary aşylyp, äleumettık infraqūrylym qarqyndy damuy qajet.
Qazaqstanda keleşegı zor qalalar şoǧyryna Astana, Almaty, Aqtöbe, Aqtau, Şymkent şaharlary jatady. Būlardyŋ aldy taiau jyldarda millionǧa jetetın qalalar sanatyna qosylyp jatsa, taŋqalarlyq närse emes.
Äsırese, Astana jönınde erekşe toqtala ketuge tiıspız. Osydan on alty jyl būryn Arqa tösıne auysqan Astana jaŋa Qazaqstannyŋ eldık belgısıne ärı şynaiy maqtanyşyna ainalyp, memleketımızdıŋ ömırınde jasampazdyq belesıne bastau boldy, el ekonomikasyna ülken serpın berdı. Eŋ aldymen, qūrylys salasyn damytyp, bükıl el ekonomikasyn örge süiredı.
Taǧy bır igılıktı ıs – elımızde soŋǧy jyldary tūrǧyndarǧa memlekettık qyzmet körsetudıŋ sapasyn arttyru myqtap qolǧa alyna bastady. Būl, aldymen, tūrǧyndardyŋ memlekettık organdar qyzmetıne senımın nyqtap, sonymen bırge beleŋ alǧan sybailas jemqorlyqty boldyrmau septıgın tigızerı haq. «Elektrondyq ükımetten», iaǧni, Ükımettıŋ ıs-qaǧazdaryn elektrondyq jüiege köşıruden bastalǧan būl ıs eldegı barlyq memlekettık qyzmet körsetudıŋ 60 paiyzyn, onyŋ ışınde lisenziialau sekıldı kürdelı mäselelerdı elektrondy nūsqada resımdeuge jol aşty. Endı memleket atynan berıletın barlyq rūqsatnama qūjattaryn tūrǧyndardan oŋ baǧasyn alyp ülgergen Tūrǧyndarǧa qyzmet körsetu ortalyqtary arqyly jasalyp jatyr.
Eldıŋ şaruaşylyq jaǧdaiy turaly aitqanda, ekonomikalyq damuymyzǧa erekşe äserı bar auyl şaruaşylyq salasy turaly aitpai ketuge bolmaidy. Bügınde bükıl älem boiynşa azyq-tülık tapşylyǧy jyl sanap artyp, tamaq önımderıne sūranys ūlǧaia tüsude. Ūlan baitaq jerı bar bızdıŋ eldıŋ osy mümkındıktı paidalanyp qaluy oryndy.
Osyny eskerıp, Elbasy 2002-2005 jyldardy auyl jyldary dep jariialap, sodan berı auyl şaruaşylyǧyn qoldaudy eselei arttyryp keledı.
Būl salada osy onşaqty jyldar ışınde bırşama ıster atqaryldy. 2005 jyly «Agroönerkäsıptık keşendı jäne auyldyq aumaqtardy damytudy memlekettık retteu turaly» zaŋ qabyldandy. Atalǧan qūjatqa agroönerkäsıptık keşendı memlekettık qoldaudyŋ būryn bolmaǧan jaŋa erejelerı engızıldı. 2006 jyly «QazAgro» ūlttyq basqaruşy holdingı qūrylyp, būrynnan qalyptasqan jäne jaŋadan ūiymdastyrylǧan jetı aksionerlık qoǧam onyŋ qūramyna engızıldı, auylǧa qoldau körsetu joldary bıryŋǧailanyp, jüielı türde jüzege asa bastady.
Būl salaǧa qatysty, auyl şaruaşylyǧy mamany retınde men «diqandar men malşylar qauymy öndırıp, ösırgen önımder tūtynuşyǧa eşbır deldalsyz tıkelei jetse ǧoi, şırkın» dep armandaimyn. Sol kezde fermer de, tūtynuşy da ūtar edı, önım baǧasy edäuır tömendep, sapasy da jaqsarar edı.
Taiau onjyldyqta azyq-tülık qauıpsızdıgı älemdık qoǧamdastyqtyŋ ünemı nazar audaratyn salasy bolady. Jahandyq resessiia azyq-tülık baǧasynyŋ, 2007-08 jyldarda baiqalǧan bırşama joǧary deŋgeiımen salystyrǧanda, uaqytşa tömendeuıne alyp keldı. Sonymen qatar, köptegen elde adam sany ösuınıŋ jalǧasuy jäne älemdık ekonomikanyŋ qalpyna keluı azyq-tülık tauarlary baǧalarynyŋ ūzaq merzımdı ösuıne alyp keledı dep boljanyp otyr. Jer resurstaryna bai, halqy köp elderdıŋ ortasynda tūrǧan Qazaqstan azyq-tülıkke ösıp otyrǧan älemdık sūranysty qanaǧattandyruǧa sai bolu üşın otandyq auyl şaruaşylyǧyn damytu joldaryn qarastyrmaq.
***
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı 2004 jäne 2006 jyldardaǧy ekı Joldauynda Qazaqstan bäsekege qabılettı memleket boluǧa tiıs degen mındet qoiǧan edı.
2004 jylǧy Joldau «Bäsekege qabılettı Qazaqstan üşın, bäsekege qabılettı ekonomika üşın, bäsekege qabılettı halyq üşın!» dep atalsa, 2006 jylǧy Joldau «Qazaqstannyŋ älemdegı bäsekege barynşa qabılettı elu eldıŋ qataryna kıru strategiiasy» ataldy…
Qazırgı kezde dünie jüzınde bäsekege qabılettılık indeksın esepteitın üş ortalyq bar: Davostaǧy Bükıl düniejüzılık ekonomikalyq forum, Lozannadaǧy Menedjmenttı damytu instituty jäne AQŞ-taǧy Garvard universitetı. Lozannadaǧy institut ǧalamdyq bäsekege qabılettılık indeksın eseptep şyǧarudyŋ 320 körsetkışı bar deidı, onyŋ ışınde 83 körsetkış – ekonomikalyq, 77 körsetkış ükımet pen basqarudyŋ tiımdılıgı, 69 – biznestıŋ tiımdılıgı, 94 körsetkış – infraqūrylymǧa qatysty.
Qazaqstan Bükıl düniejüzılık ekonomikalyq forumnyŋ ölşeu körsetkışıne 2005 jyldan bastap qana kırıp, sol jyly 61-oryndy ielendı.
Elımız osy 2012 jyldyŋ qorytyndysymen 51 oryndy ielense, Elbasy joldaularynda aitylǧan mejeden şyǧyp, 2013 jyly älemdegı bäsekege qabılettı 50-ınşı el retınde tırkeldı. Ūzaǧynan süiındırgei!
Bäsekege qabılettılık jolynda qoiylar talap köp, solardyŋ bärın bırer sözben aitar bolsaq, bırınşıden, Qazaqstan halqy bäsekege qabılettı boluy tiıs; ekınşıden, memlekettık bilık bäsekege qabılettı bolǧany jön; üşınşıden, Qazaqstan biznesı bäsekege qabılettı boluy şart. Osy üş baǧytty qatar alyp jüre alsaq, bız almaityn asu, baǧyndyrmaityn biık qalmaidy!
***
Elımız täuelsızdıktıŋ alǧaşqy onjyldyǧynda myqty ekonomika men berık memleket qūrylym qalyptastyrdy, ekınşı onjyldyq ösım men küş jinaqtau kezeŋı boldy.
Üşınşı jäne törtınşı onjyldyqtar bızdıŋ el üşın alǧa tarihi sekırıs däuırı bolmaqşy.
Bügınde aldymyzda postindustriialyq älemnıŋ belsendı bölıgıne ainalu mındetı tūr.
Onyŋ alǧaşqysy – jaŋa industriialandyru, ol – täuelsızdıktıŋ mäŋgılık qozǧaltqyşy, jaŋa ǧasyrdyŋ keŋ auqymdy örkeniettı jobasy. Qazır Qazaqstanda elektronikanyŋ, maşina jasaudyŋ, aviasiia qūrylysynyŋ, lokomotivter men vagondar öndırısınıŋ, qūrylys industriiasynyŋ jaŋa salalary men elımızde būryn eşqaşan bolmaǧan basqa da şaruaşylyq arnalary qūryluda.
Sodan soŋ innovasiialardy engızu, būl – ekonomikany ǧana emes, sonymen bırge qoǧamnyŋ basqa da salalaryn qamtityn tarihi jüieden, älemdık damudan tysqary qalyp qoimaudyŋ bırden-bır joly.
Sondai-aq, bız öŋırlık jäne jahandyq integrasiialyq üderısterge belsendı qatyspasaq, eldıŋ şynaiy täuelsızdıgın qamtamasyz ete almaimyz.
İntegrasiia – qazaqstandyq biznes pen barşa qazaqstandyqtar üşın orasan zor mümkındıkter, ol – bızdıŋ egemendıgımız ben tūtastyǧymyzdyŋ senımdı halyqaralyq kepıldıkterı, öŋırlık qauıpsızdıktıŋ barlyq ölşemder boiynşa alǧandaǧy berık arqauy.
Sonymen bırge, älemdık ekonomikada aldaǧy on bes-jiyrma jylda basym röl atqaratyn «bolaşaq ekonomika» sektorlaryn: aqparattyq jäne kommunikasiialyq tehnologiialardy, biotehnologiialardy, balamaly energetikany damytu ısı de elımızdıŋ ılgerı damu baǧdaryn belgıleuge temırqazyq bolǧany jön.
Prezidentımız tabandy türde ūsynyp kele jatqan «G-GLOBAL» jobasy degenımız – eŋ aldymen, HHI ǧasyrdaǧy älemdık qarjy-ekonomika jüiesın reformalaudyŋ keşendı jobasy, jahandyq energetika baǧyty jäne «Jasyl köpır».
Būlar bügınde jalpy älemdık dialogtyŋ bölıgıne ainaldy, BŪŪ men basqa da halyqaralyq ūiymdarda, bızdıŋ basqa eldermen köptarapty jäne ekıjaqty kelıssözderde talqylanyp jatyr.
… Qoryta kelgende, bügınde Qazaqstan ıs jüzınde barlyq äleumettık-ekonomikalyq körsetkışter boiynşa köş bastauşylar tobynda keledı. Osy künderge jetuımız eŋ aldymen halyqtar bırlıgı men özara tüsınıstıktıŋ nätijesınde mümkın boldy.
Elbasy «Baq baǧalaǧannyŋ basynda tūrady», «Yrys – yntymaqqa jolyǧady, däulet – bırlıkpen tolyǧady» degen sözderdı jiı qaitalaidy. Qūr aityp qana qoimai, elımızde jer jüzınde teŋdesı joq älemdık üilesımnıŋ, etnostar arasyndaǧy jarasymnyŋ bıregei ülgısıne ainalǧan Qazaqstan halqy Assambleiasyn qūrdy.
Täuelsızdık jyldarynda elımızde qazaq tılınde bılım beretın myŋnan asa mektep paida boldy, 1991 jyly qazaq tılınde bılım alǧan şäkırtter sany 32 paiyz bolsa, qazırgı kezde 85 paiyzdan asty. Jaqyn jyldary elımızdegı memlekettık tıldı meŋgergen adamdardyŋ ülesı 95 paiyzǧa jetpek.
Mūnyŋ bärı – jetıstık. Degenmen, talai tar jol, taiǧaq keşuden ötken halqymyz Elbasynyŋ basşylyǧynda saiasatqa emes, ekonomikaǧa küş saluynyŋ nätijesınde ūtty. Biıkke örledı. Jeŋısterge jettı.
