Qarjylyq sauatsyzdyq qaryzǧa batyrady. Qazaqstanda 1 mln-nan astam adam nesiesın ötei almai jür. Nesiege kölık alǧandardyŋ bereşegı 40 mlrd teŋgeden asady eken. Jalpy, 1,8 trln teŋge – tūrǧyndardyŋ bank aldyndaǧy «tūtynuşylyq» qaryzy. Sarapşy mamandar keibır azamattardyŋ tapqan tabysynan da köp jaratatynyn alǧa tartady. Qoldaǧy qarjyny oŋdy-soldy, josparsyz jaratu tübınde qarjylyq sauatsyzdyqqa äkeledı, tıptı el ekonomikasynyŋ damu deŋgeiıne äser etedı.
Qazırgı uaqytta qymbat kölık mınu, baǧaly telefon ūstau, ūlan-asyr toi jasau kündelıktı tırlıkke ainaldy. Ortaşa jalaqynyŋ azdyǧyna qarap, qalai qol jetkızuge bolady dep alaŋdasaŋyz, jauap bırden tabylady. Ol – qaryz alu. İä, bügıngı künnıŋ özınde bank halyqqa 175 mlrd teŋge tūtynuşylyq nesie berıptı. Būl azamattardyŋ basym bölıgı nesiege ömır süretının aiǧaqtaidy.
Aşyǧyn aitu kerek, qarapaiym halyq otbasylyq biudjetın qūruǧa daǧdylanbaǧan. «Nesie aluǧa şynymen mūqtajbyn ba?» dep bas auyrtpaidy. Bankke nesiesın uaqytşa toqtatuǧa ötınış jazatyndardyŋ köbı jalaqynyŋ azdyǧyn, jūmys auystyrǧanyn jäne bır büiırden qysqan qymbatşylyqty alǧa tartady eken.
Qarjyny basqara bılu maŋyzdy
«Qazırgı taŋda, äsırese, halyqtyŋ qarjylyq-ekonomikalyq sauattylyǧy tömen ekenı belgılı. Auyldaǧy aǧaiynnyŋ jaǧdaiy aitpasa da tüsınıktı. Halyq nesiege äbden bailanyp qalǧan. Qaitara alsa jaqsy. Ötei almai, qaitarymsyz nesielerdıŋ qataryn arttyrady. Sonyŋ saldarynan otandyq bankter nesienıŋ paiyzyn joǧarylatady. Ol bolsa, tüptep kelgende, halyqty ipotekalyq nesie ala almaityn jaǧdaiǧa soqtyryp otyr. Sebebı banktıŋ paiyzdyq mölşerlemesı joǧary, ony bankte de bılıp otyr.
Saldarynan äleumettık-ekonomikalyq jaǧdai tūtastai naşarlaidy. Endı ne ısteu kerek? Ärine, bırınşı kezekte halyqtyŋ qarjylyq sauattylyǧyn arttyru kerek» deidı ekonomist Maqsat Halyq. Tanymal mamannyŋ pıkırınşe, jer-jerler men elımızdıŋ aimaqtaryna ǧylymi-saraptamalyq taldau jasau kerek.
Mäselelık nesieler qai öŋırde köp bolsa, sol öŋırge Ūlttyq banktıŋ basşylyǧymen, jergılıktı äkımdıkterdıŋ qoldauymen arnaiy qarjy sauattylyǧy kurstary ötkızıluı kerek. Aldymen mäsele tuyndap tūrǧan öŋırlerden bastaǧan abzal. Keiınırek elımızdıŋ barlyq aimaqtaryn qamtysa artyqtyq etpeidı. Oǧan qazaq tılın meŋgergen myqty qarjyger, ekonomister tartylsa, būl mäselenı belgılı bır därejede şeşuge bolady dep sanaidy.
Al täuelsız sarapşy Nūrjan Janarbaevtyŋ aituynşa, qarjy sauattylyǧy naqty tūjyrymdalǧan maqsat pen oǧan jetu üşın qūrylǧan aiqyn josparmen aiqyndalady. Sondyqtan aqşany basqaru, investisiiany dūrys jasau, bılımdı qarjyǧa ainaldyrudyŋ oŋtaily joldaryn tüsınıktı tılde üiretu kerek. Qarjy sauattylyǧy – adamnyŋ türlı jaǧdaiǧa, özgelerge jäne jüiege täueldı bolmauynyŋ bırden-bır joly.
Tūrǧyndarǧa tūtynu nesiesı, depozit, ipoteka turaly, ärbır adamnyŋ öz qarjy josparyn qūrudy tereŋırek tüsındırgen jön. Nesie räsımdegen kezde de töleitın syiaqy mölşerlemesı men kelısımşart baptaryn mūqiiat qaraǧan artyqtyq etpeidı.
Gülmira AIMAǦANBET
