Nūrlan ERMEKBAEV, Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrı : Dınnıŋ dūrys tüsınıgın mektepte qalau kerek

Qoǧamda radikaldyq dıni aǧymdardyŋ destruk­tivtı ideialarynyŋ taraluy köp­­şılıktı alaŋdatady. Olarmen qalai küresu kerek? Dıni ahual jäne basqa da mäseleler jönınde Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrı Nūrlan Ermekbaev­pen äŋgımelesken edık.

– Nūrlan Baiūzaqūly, elımız­degı dıni ahual ötken jyl­darmen salystyrǧanda qalypty. Desek te, zaiyr­ly memlekettıŋ zaŋ talap­taryn moiyndaǧysy kelmei­tınderdıŋ qatary köbeiıp ke­le­­dı degen pıkırmen kelıse­sız be?
– Būl jerde mındettı türde basyn aşyp alatyn mäsele bar, ol – dıni ahual ūǧymy. Dıni ahualdyŋ tūraqtylyǧy elımızdegı memlekettık-konfes­siialyq qarym-qatynas, konfessiialar arasyndaǧy özara ärekettestık, azamattar­dyŋ ar-ojdan bostandyǧynyŋ deŋgeiı, dın salasyn retteitın qoldanystaǧy zaŋnama talap­tarynyŋ saqtaluy, azamattar­dyŋ dın salasyndaǧy saiasatqa qatynasy men dın salasyndaǧy ahualdy baǧalauy tärızdı köp qatparly ölşemderdıŋ näti­jesınen qūralady.
Būl jaǧynan alǧanda elımız­dıŋ dın salasynda şeşımın tappai otyrǧan mäsele joq. Memlekettık-konfessiialyq tūrǧydan däiektı qatynas ornatylyp, azamattardyŋ dıni bostandyǧy tolyǧynan qamtamasyz etılgen.
Ökınışke qarai, dındı bır­jaqty tüsınetın radi­kal­dyq aǧymdardyŋ ideialaryn ūstanu­şylar tarapynan elımız­de soŋǧy 5-6 jylda bır­qatar jantürşıgerlık oqi­ǧalardyŋ oryn alǧany mälım. Desek te, osyndai oqi­ǧalardyŋ özı elımızdegı dıni ahualdyŋ tūraqtylyǧyna syzat tü­sıre almaidy. Kerısınşe, mūndai laŋkestık oqiǧalar qoǧamda berık ornyqqan kon­fessiiaaralyq kelısım men auyzbırşılıktıŋ baǧa jetpes qūndylyq ekenıne közımızdı jetkıze tüsedı. Sondyqtan elımızdegı dıni ahual tūraqty ekendıgın jäne dıni sebepterdı bürkenıp, radikaldardyŋ qatysuymen oryn alǧan bırdı-ekılı oqys jaǧ­dailar oǧan tübegeilı äser etpedı dep tolyq senımmen aita alamyz.
Ärine, būl elımızdıŋ dın salasynda eşqandai mäsele joq degendı bıldırmese kerek… Bızdıŋ qoǧamymyzda radikaldyq dıni aǧymdardyŋ destruktivtı ideialarynyŋ taraluynan körınıs tauyp otyrǧan jäne köpşılıktı alaŋdatyp otyrǧan mä­sele­lerdıŋ bar ekenı sözsız. Men byltyrǧy jyly qazan aiyn­da ötken brifingte salafizm ideologiiasyn elımız üşın müldem jat ärı terıs dıni aǧym dep sanaitynymyz turaly Ükımettıŋ ūstanymyn bıldırdım.

Zaiyrly zaŋnamalarmen rettelgenı jön

– Salafizm ideologiiasy­nyŋ terıstıgı nede?
– Radikaldyq dıni aǧym­dardyŋ ūstanuşylary öz ideia­laryn bızdıŋ ūlttyq mä­de­­nietımızden, ruhani däs­tür­lerımız ben qūn­dy­lyqtarymyzdan joǧary qoia­dy jäne dıni talaptarmen ömır süretın memlekettı qoǧam­dyq qūrylystyŋ «eŋ dūrys jüiesı» dep esepteidı. Al mūndai şetın ideialardyŋ bızdıŋ memleketımızge jäne san ǧasyrlyq tarihymyz ben mädenietımızge qaişy keletını aitpasa da tüsınıktı.
– Osy mäselege bailanys­ty naqty qandai şaralar jürgızılude?
– Ministrlık qazırgı künde müddelı memlekettık organdarmen bırlese otyryp, dıni sipattaǧy radikaldyq jäne ekstremistık ideialarǧa tos­qauyl qoiu baǧytynda keşendı jūmystar jürgızude jäne ol al­daǧy uaqytta küşeie tüsetın bolady.
Jalpy, zaiyrly memleket bolyp tabylatyn bızdıŋ elımızde qandai da bır resmi nemese mındettı dın joq. Kerısınşe, zaiyrly memlekette dınnıŋ damuyna jäne azamattardyŋ dıni senım bostandyǧyna keŋ mümkındıkter berıledı. Būǧan alysqa barmai-aq bızdıŋ elımızdıŋ täjıribesın alsaq ta jetkılıktı. Osy oraida, bızdıŋ elımızde äleumettık qatynastar, sonyŋ ışınde bılım beru, densaulyq saqtau, otbasy jäne neke instituttary dıni normalarmen emes, zaiyrly zaŋnamalarmen retteletındıgın basa aita ketkım keledı. Dın būl salalarǧa aralasa almaidy jäne aralaspauy tiıs.
Sondai-aq, terıs dıni aǧym­­dardyŋ ideialaryn ūs­tanuşylar ortasynda, tıp­tı dästürlı hanafi mazhabyn ūstanuşylardyŋ ara­­synda da zaŋdy nekege tūru­ǧa nemqūrailylyq tanytu jaittary kezdesedı. Būl dūrys emes. Elımızdıŋ zaŋyna säikes nekege tūru mın­dettı türde memleket tarapynan tırkeledı. Būl – nekege tūrǧan azamattardyŋ qūqyqtary zaŋdy türde qorǧalady degen söz. Säikesınşe, nekelerın dıni jolmen qidyryp, ony zaŋdastyrmaǧan qyzdardyŋ, mūndai otbasynda düniege kelgen balalardyŋ qūqyqtaryn memleket qorǧai almaidy.
Jalpy, salafilerge ǧana emes, barlyq radikaldarǧa tän bır erekşelık – olar özderınıŋ jalpy sauattarynyŋ jäne ziiatkerlık deŋgeilerınıŋ tömen­dıgınen ruhani qūndylyq­tardy emes, kerısınşe, adam men qoǧamnyŋ tūrmys-tırşılıgın, jürıs-tūrysyn, kiım kiısı men basqa da syrtqy körınısterın retteitın hadisterdı däl sol küiınde sözbe-söz tüsınedı jäne sol talaptardy tolyqtai oryndauǧa tyrysady.
Osyndai keleŋsız mäseleler elımızdıŋ damuynyŋ zaiyrly qaǧidatyn ılgerıletuge jäne zaiyrly ömır süru qūn­­dy­lyqtaryn keŋınen nasihattauǧa baǧyttalǧan jū­mystardy kü­şei­te tüsudı qajet etedı. Men elımızdıŋ dındar azamattary, eŋ bırınşıden, öz elınıŋ patriottary boluy tiıs dep sanaimyn. Olar jaqsy bılım alyp, adal eŋbek etudı, özderın ünemı jetıldırıp otyrudy, zaŋ talaptaryn saqtaudy basşylyqqa alulary kerek. Sondyqtan zaiyrly memlekettıŋ zaŋ talaptaryn moiyndaǧysy kelmeitınderdıŋ qatary köbeiıp kele jatyr degen tūjyrymmen kelıspeimın.

Dındı mektep qabyrǧasynda dūrys tüsındıru kerek

– Olai bolsa, jastardyŋ dıni aǧymdarǧa tez tartylu sebebı nede dep oilaisyz?
– Qoǧamnyŋ eŋ köp jäne belsendı toby retınde jas­tardyŋ qandai mäselege bolsa da qyzyǧuşylyqtary joǧary. Būǧan qosa, jū­myssyzdyq, qūqyqtyq jäne dıni sauatsyz­dyq, jastarǧa arnalǧan memle­kettık baǧdarlamalardan habar­syzdyǧy siiaqty ärtürlı faktorlardy atap ötuge bolady.
Jastardyŋ arasynda ǧyly­mmen, sportpen, öner türlerımen tereŋ aina­ly­syp, dınge müldem qyzyq­paityndary da, özderın ateist sanaityndary da bar eke­nın aita ketu kerek. Osy oraida, ministrlık basqa da müddelı memlekettık organdarmen, dıni bırlestıktermen, ükımettık emes ūiymdarmen bırlese otyryp, jastar arasynda dästürlı ūlttyq jäne tarihi qūndylyqtardy nasi­hattau, zaiyrlylyq qaǧidat­taryn ılgerıletu, dındı radikaldy tūrǧydan ūǧynudyŋ qaupın tüsındıru jäne olar­dyŋ boiynda terıs dıni ideo­logiialarǧa qarsy immunitet qalyptastyru baǧytynda keşendı tüsındıru jūmystaryn jürgızude. Atap aitar bolsam, 2016 jyly aqparattyq-tüsındıru toptarynyŋ küşımen barlyq öŋırlerde jastarmen 9 myŋnan astam tıkelei ıs-şaralar ötkızılıp, onymen 700 myŋnan astam jastar qamtyldy.
Ministrlık 2016 jyly QR Bılım jäne ǧylym ministr­lıgımen, elımızdıŋ jastarynyŋ aitarlyqtai keŋ tobyn bırık­tırıp otyrǧan «Jas Otan» jastar qanatymen jäne Qazaq­stan jastary kongresımen bırlese otyryp, jastar arasynda tüsındıru jäne aldyn alu jūmystaryn ıske asyrdy. Tūrǧyndardyŋ pıkırı boiyn­şa dınnıŋ dūrys tüsınıgın qalyptastyrudy jäne dıni ekstremizmnıŋ aldyn aludy mektep qabyrǧasynan bastau kerek. Būl maqsat 2016 jylǧy oqu jylynan bastap jalpy bılım beretın orta mektepterdıŋ 9-synyp oquşylary üşın engızılgen «Zaiyrlylyq jäne dıntanu negızderı» pänı şeŋberınde ıske asyryluda.

Jastarǧa qatysty bes baǧyt qolǧa alyndy

– Elordadaǧy dıni ahualdy qalai baǧalauǧa bolady?
– Astana qalasy aumaǧyndaǧy dıni ahual elımızde qalyptasyp otyrǧan dıni ahualmen qa­railas. Qala äkımdıgınde Dın ısterı basqarmasy jäne Dın mäselelerın zertteu ortalyǧy jūmys atqarady.
Qazırgı taŋda Astana qala­synda 14 konfessiianyŋ müd­de­sın bıldıretın 49 dıni bır­lestık bar. Atap aitqanda, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ 8 me­şıtı, Orys pravoslavie ökıl­derınıŋ 6 şırkeuı, Rim-katolik şırkeuınıŋ 4 qauymy, protestanttyq baǧyttaǧy 28 bırlestık, 2 iudaistık, bır-bırden Bahai jäne Krişnaǧa tiesılı dıni bırlestıkter bar. Qala aumaǧynda tırkelgen bar­lyq dıni bırlestıktermen qarym-qatynas özara senımge negızdelgen dialogtyq alaŋ formaty aiasynda jüzege asyrylyp otyr. Astana qalasynyŋ Dın ısterı basqarmasy aqpa­rattyq-tüsındıru, radi­kal­dyq aǧymdardyŋ ūsta­nuşylaryna keŋes beru jäne oŋaltu orta­­lyqtarynyŋ qyzmetın ūiym­dastyru, in­ternettegı destruktivtı sait­tardy anyqtau jäne olarǧa tosqauyl qoiu siiaqty jū­mystardy ıske asyruda. Jalpy, būl baǧyttaǧy jū­mystar aldaǧy uaqytta pärmendı türde jalǧasa beretın bolady.
– Özıŋız basqaryp otyrǧan jaŋa ministrlıktıŋ qūra­myna Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ jastar saiasaty salasyndaǧy funksiialary berıldı. Naqty qandai jūmystar qolǧa alyndy?
– Özderıŋızge belgılı, jyldyŋ basynda memlekettık jastar saiasaty mäselesı jo­ǧarǧy deŋgeide talqylandy. Mi­nistr­lık öz tarapynan bes baǧyt boiynşa jūmys jür­gızudı ūsyndy. Olar – auyl men qala jastary arasyndaǧy bailanysty nyǧaitu, äleumettık satyny damytu, jas otbasylardy qoldau, jastarmen jūmys ısteitın kadr äleuetın arttyru men vedomstvoaralyq üilestırudı küşeitu. Sonymen qatar, esterıŋızde bolsa, ötken jyly jastar forumy öttı. Forumda jastar arasynda jürgızılgen saualnama nätijesınde olardyŋ 60 paiyzy qoǧamdyq-saiasi ömırge belsene aralasamyz dese, qalǧandarynyŋ saiasatqa qyzyqpai, azamattyq bastamalarǧa qatysuǧa yntaly emes ekenı belgılı boldy. Būl degenımız – jastarymyz özın qoǧamda böten sanap, jat ūiymdardyŋ jetegıne erıp ketulerı mümkın degen söz. Sondyqtan da bızdıŋ negızgı mındetımız – memleket tarapynan jüzege asyrylyp jatqan jobalar men baǧdarlamalarǧa jastardy köptep tartu.
Qoǧamdaǧy äleumettık tūr­ǧydan jaǧdaiy tömen jas­tarmen de jūmysty jal­ǧastyrudamyz. Köp jaǧdaida būl kategoriiadaǧy jastarǧa arnalǧan jobalardy jüzege asyru barysynda mümkındıgı şekteulı jandarmen jūmystar jürgızıledı. Al jetımder, az qamtylǧan otbasynan şyqqan balalar men bas bostandyǧynan aiyrylyp, erkındıkke şyqqan, iaǧni qiyn jaǧdailarǧa tap bolǧan jastar jetkılıktı äleu­mettık qoldau şaralarymen qamtylmaǧan. Osyǧan säikes, memlekettık organdarmen jūmysta äleumettık jobalardy josparlaǧanda, jastardyŋ türlı satydaǧy äleumettık tobyn keŋınen qamtudy ūsyndyq. Sondai-aq, öŋırlerde jastardyŋ bos uaqytyn tiımdı demalys­pen qamtamasyz etu boiynşa jelılık qarapaiym aşyq sport keşenderın, aula klubtaryn keŋeitu men şyǧyny az nysandarǧa jastardy jappai tartu boiynşa jūmystar jürgızılude.

Qarjylandyru kölemı ūlǧaidy

– Memlekettıŋ basty stra­­te­giiasynyŋ bırı – aza­mattyq qoǧam qūru. Ony qalyptastyruda qoǧamdyq ūiymdardyŋ orny men bel­sendılıgı qandai?
– Bügıngı taŋda ükımettık emes ūiymdar azamattyq qoǧam qūruda memlekettıŋ senımdı serıktesı bolyp otyr. Täuelsızdık jyldary Qazaqstanda Azamattyq forumdar, Äleumettık jobalar järmeŋkelerı, beiresmi kezdesuler, keŋester siiaqty ärıptestıktıŋ oŋ täjıribelerı qalyptasty. Mysaly, ırı dialogtyq alaŋdardyŋ bırı Azamattyq forum bolyp tabylady. Kezektı VII Azamattyq forum 2016 jyly qaraşa aiynda ötkızıldı. Forumǧa elımızdıŋ tükpır-tükpırınen 300-den astam ÜEŪ jinaldy. Forumnyŋ qorytyndylary boiynşa 2017-2018 jyldarǧa arnalǧan ıs-şaralar jospary bekıtılıp, ıske asyryluda.
Sonymen qatar, ükımettık emes ūiymdarmen özara äre­kettesu boiynşa ministr­lıktıŋ janynda Üilestıru keŋesı men Jūmys tobynyŋ, sondai-aq ortalyq jäne jer­gılıktı memlekettık organ­dardyŋ janynan qūrylǧan keŋester aiasynda serıktestık mehanizmın jetıldıru boiynşa jūmystar jürgızılude.
Memleket pen ÜEŪ özara ıs-qimylynyŋ tiımdı te­tık­te­rı­nıŋ bı­rı – memlekettık-äleumettık tapsyrys. Osylaişa, ötken jyly memlekettık äleumettık tapsyrysty ıske asyrudy qarjylandyru kölemı 20%-ǧa ūlǧai­tyldy. 2015 jyly 7,1 mlrd bolsa, 2016 jyly 8,9 mlrd teŋgenı qūrady.
Qoǧamdyq ūiymdar aza­mattyq qoǧamnyŋ maŋyzdy instituty bolǧandyqtan, ÜEŪ qarjylandyrudyŋ jaŋa mehanizmderı – granttar men syiaqylar engızıldı. Granttyq qarjylandyru operatory qūryldy. 2016 jyly jalpy kölemı 208 mln teŋgenı qūraityn 11 joba jüzege asty. Biylǧy jyly granttyq qarjylandyru kölemı 3 esege deiın östı. Osy jyldan bas­tap ükımettık emes ūiymdarǧa äleumettık mäse­le­lerdı şe­şuge qosqan ülesı üşın syi­aqylar berıletın bolady.
Qoǧamdyq maŋyzdy mäsele­ler boiynşa azamattyq qoǧamnyŋ pıkırın bıldıru maq­satynda tū­raq­ty türde Qoǧamdyq ke­ŋester qyzmet etedı. Qoǧam­dyq keŋesterdıŋ qūramyna azamattyq qoǧam­nyŋ, ÜEŪ, saiasi partiialar, käsıpodaqtardyŋ ökılderı kıredı. Bügıngı taŋda respublikada 227 qoǧamdyq keŋes qūrylǧan, olar qoǧamdyq maŋyzdy sūraqtar boiynşa 450-den astam qoǧamdyq tyŋdaular ötkızdı. Memleket basşysy Qazaqstan halqyna Joldauynda atap ötkendei, aldaǧy uaqytta da memleket ÜEŪ-darǧa kömek körsetuın jalǧastyra beretın bolady.
– Äŋgımeŋızge rahmet!

Gülmira AIMAǦANBET,
«Astana aqşamy»