Jaqynda Kökşetau qalasynda körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı, Sosialistık Eŋbek Erı Erkın Äuelbekovke eskertkış aşyldy. Elge adal qyzmetımen tanylǧan tūlǧany bügıngı aǧa ūrpaq ökılderı jaqsy bılgenmen, ösıp kele jatqan jas ūrpaq onyŋ ömırbaianynan beihabar boluy mümkın.
E.Äuelbekov – Mäskeudegı Timiriazev atyndaǧy auyl şaruaşylyǧy akademiiasyn qyzyl diplommen bıtırgen maman. Qyzmetke erte aralasqan Erekeŋ lauazymdy jūmystyŋ bärın jauapkerşılıkpen tabysty atqaryp şyqty. Erkın Nūrjanūly bükıl bolmysymen ädıletsızdıkpen, zaŋdy aiaqqa basqandarmen küreste ymyrasyzdyqqa jol bermeitın dara şyqqan ısker, bırbetkei basşy bolatyn.
abinetınde jeke qalǧan Erekeŋ kündegı ädetınşe jūmys aiaǧynda üstel üstındegı küntızbe betın audaryp qarasa, tamyz aiy da jaqyndap qalypty. Osydan on bır jyl būryn Erekeŋ özı tuyp-ösken Kökşetau oblysyna obkomnyŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanǧan eken. İä, uaqytta ölşem joq degen osy.
Esıne Mäskeudegı Timiriazev atyndaǧy auyl şaruaşylyǧy akademiiasyn qyzyl diplommen bıtırgennen keiıngı eŋbek jolyn bastaǧan Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy «Marevskii» sovhozy tüstı. Onyŋ aldynda audan basşylary Erekeŋdı şaruaşylyqtyŋ bas agronomy etıp taǧaiyndady. Al egın oraǧy kezınde sovhozdyŋ direktory basqa jūmysqa auysyp ketuıne bailanysty audan basşylyǧy Erkın Nūrjanūlyn direktordyŋ mındetın qosa atqarudy tapsyrdy. Däl sol kezde Erekeŋ bar-joǧy 25 jasta bolatyn. Ol bırden şaruaşylyq jūmysyna qyzu aralasyp, özınıŋ bılımı men bılıktılıgın köpşılıkke tanyta bıldı. Egın oraǧy tabysty aiaqtalyp, şaruaşylyq jūmysyn qorytyndylaǧan oblys jäne audan basşylary Erkın Äuelbekovtı sovhoz direktory etıp bekıttı.
Direktorlyq qyzmetke kırısken Erekeŋ halyqtyŋ äleumettık tūrmysyn jaqsartudy qolǧa aldy. Tyŋ igeru jyldary jaŋa salynǧan üiler sol kezde odaqtas respublikalardan kelgen basqa ūlt ökılderıne bırınşı kezekte berılıp, özımızdıŋ qazaqtar şetqaqpai qalatyn. Sol jaǧdaidy baiqaǧan Erekeŋ auyldastarymen aqyldasa kele, asarlyq ädıske köpşılıktı jūmyldyra bıldı. Bükıl auyl bolyp senbı, jeksenbıdegı bos uaqyttaryn üi tūrǧyzuǧa arnap, lai ilep, saman qūiǧan jıgıtterge bas bolyp jürgen soŋ, qalǧan jūrt ta tys qalmai, ūiymşyldyqtyŋ arqasynda bır mausymda baspanalaryn jaqsartyp aldy.
Bırınşı basşylyq qyzmette jürıp Erkın Nūrjanūly oblystyŋ ekonomikasy men auyl şaruaşylyǧyn respublikadaǧy aldyŋǧy qatarly aimaqtardyŋ qataryna qosty, ūlttyq kadrlardyŋ bılım alyp, qyzmetterınıŋ ösuıne ünemı qamqorlyq jasap otyrdy. Diqandar arasynan üzdık jetıstıkterge jetken qazaq jıgıtterıne Sosialistık Eŋbek Erı ataǧyn aluyna septıgın tigızdı. Köptegen aupartkomnyŋ bırınşı hatşylyǧy men audandyq atqaru komitetterı töraǧalyǧyna jergılıktı kadrlar tartyldy.
Erkın Äuelbekovtıŋ lauazymynyŋ tez ösuı aǧa ūrpaq ökılderınıŋ köz aldynda öttı. Oǧan bırden-bır sebep – Erkın Äuelbekovtıŋ özı jetekşılık etetın şaruaşylyq tūrǧyndarynyŋ äleumettık tūrmystaryn kötere bıluı, önım öndırudıŋ qosymşa közderı ızdestırılıp, eŋbek adamdarynyŋ küş-jıgerı sondai ūrymtal tūstarǧa jūmyldyra bıluınde edı. Ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary kadrlardy taŋdaudaǧy qoǧamda qalyptasqan talap boiynşa ūiymdastyru qabıletı bar, qai qyzmette bolsyn özın jaqsy qyrynan körsete bılgen adamdarǧa ärdaiym jol aşyq bolatyn. Erekeŋ Soltüstık Qazaqstan oblysynda ıstegen qysqa uaqytta özın sondai qyrynan körsete bıldı. Qarapaiym halyqtyŋ arasynda qyzu eŋbekte Erkın Äuelbekov qainap pıstı. Bolmysyndaǧy alǧyr mınez de, jan-jaqty ıskerlık te, öjettık te, mıne, osy tūsta boi körsetıp, jas Erkınnıŋ azamattyq tūlǧasyn erekşelendıre tüstı.
Bar-joǧy segız jylǧa jeter-jetpes uaqytta Erekeŋ osy oblystaǧy lauazymdy qyzmetterdıŋ bärın jemıstı atqaryp şyqty. 1961 jyly ol Soltüstık Qazaqstan oblysy atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne taǧaiyndaldy, sodan soŋ Erekeŋ oblystyq partiia komitetınıŋ ekınşı hatşylyǧyna joǧarylatyldy, köp ūzamai oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolyp bekıtıldı. Osynşama lauazymdy qyzmetterdı mınsız atqaryp, salauatty da saliqaly qalpynan ainymaityn Erekeŋnıŋ tūlǧasynan parasat paiymy jäne baiypty ıskerlıgı sezılıp tūratyn. Oblys jūrtşylyǧy Erkın Äuelbekovtı osyndai qyrynan tani bıldı. Qabyldauǧa kelgender aqyl-keŋes sūraidy. Ondai jandar qaşan da riza köŋılmen alǧysyn aityp şyǧatyn. Osyndai qūrmetke ie bolu – ekınıŋ bırınıŋ maŋdaiyna jazyla bermes baqyt jäne ol äkesı Nūrjannyŋ qanymen, anasy Qalimanyŋ aq sütımen daryǧan önegelı tärbieden bolatyny haq. Erkın Nūrjanūlynyŋ basşylyqtaǧy tabandylyǧy men daryndylyǧy, adamdarmen tez tıl tabysyp, olardy ortaq ıske jūmyldyra bıluı jönındegı ıskerlıgı respublika basşylyǧyna da jettı. Orda būzatyn otyz jasqa jaŋa tolǧan Erkın Äuelbekovtı sol jyldary Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy bolǧan Mäsımhan Beisebaevtyŋ ūsynysymen Auyl şaruaşylyǧy ministrınıŋ bırınşı orynbasary etıp taǧaiyndady. Osyndai jauapkerşılıgı zor respublikalyq kölemdegı qyzmettı atqaruǧa Erkın Nūrjanūly tas-tüiın daiyn edı. Özıne de, basqalarǧa da qataŋ talap qoia bıletın Äuelbekov būl jūmysty üiırıp äkettı.
Erkın Äuelbekovtıŋ ministrlıktegı kadr saiasatyna batyl aralasuy ministr Motorikaǧa ūnai qoiǧan joq. Aşyq tartysqa barmasa da, aralaryna bır syzattyŋ tüskenı baiqalyp tūrdy. E.Äuelbekov qai jerde jürse de, qandai basşylyq qyzmette bolsa da ömır boiy şäkırt tärbielegen Nūrjan äkesınıŋ ösiet etıp aityp ketken: «Balam, qolyŋda bilık bola qalsa, qarapaiym adamdarǧa qamqorşy bola bıl, ūltyŋnyŋ namysyn eşkımge taptatpaityn bol» degen naqylyn eşqaşan esten şyǧarmaityn. Ministr Motorika konservatorlyq közqarastan aryla almaityn jäne qazaq mamandaryna köp sene bermeitın. Erkın Nūrjanūly ministrlıkke kelgen bette osyny bırden baiqaǧan edı. Dınmūhamed Ahmetūly bolaşaǧynan ülken ümıt küttıretın Erkın Äuelbekovtı köp ūzamai Qazaq KSR-ı Astyq önımderı jäne qūrama jem önerkäsıbı ministrı etıp joǧarylatyp jıberdı.
Tyŋ igeru jyldary Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧy men önerkäsıbı zor qarqynmen dami bastady. Osyǧan orai, Qazaqstanǧa bet būryp, Resei men basqa respublikalardan aǧylǧan kadrlarda esep bolmady. Äsırese soltüstık oblystardaǧy jaǧdai eş syn kötermeitın halge jettı. Mūndai keleŋsız körınıs respublika basşysy Qonaevtyŋ nazarynan tys qalmady. Kökşetau oblystyq partiia komitetıne bırınşı basşyny taǧaiyndau kezınde Dınmūhamed Ahmetūly jas ta bolsa basşylyq qyzmettıŋ türlı satysynda ysylyp ülgergen Äuelbekovke ūsynys jasady. Ūzaq jyldardan berı Kökşetau oblysynda bırınşı basşynyŋ basqa ūlttan boluyna bailanysty jergılıktı kadrlardyŋ ünemı nazardan tys qalatynyn, jas qazaq mamandaryn ösırıp, şaruaşylyqtyŋ türlı salalaryna ornalastyru kerektıgın, olarǧa qoldan kelgenşe jaǧdai jasau qajettılıgın eskerttı. Şynynda, E.Äuelbekov osy oblysqa kelgenşe mūnda lauazymdy qyzmettegı qazaq kadrlarynyŋ üles salmaǧy mardymsyz edı. Olardyŋ bıren-sarany ǧana sovhoz-kolhozdardaǧy partiia komitetterınıŋ hatşylyǧynan aspaityn.
Bırınşı basşylyq qyzmette jürıp Erkın Nūrjanūly oblystyŋ ekonomikasy men auyl şaruaşylyǧyn respublikadaǧy aldyŋǧy qatarly aimaqtardyŋ qataryna qosty, ūlttyq kadrlardyŋ bılım alyp, qyzmetterınıŋ ösuıne ünemı qamqorlyq jasap otyrdy. Diqandar arasynan üzdık jetıstıkterge jetken qazaq jıgıtterıne Sosialistık Eŋbek Erı ataǧyn aluyna septıgın tigızdı. Köptegen aupartkomnyŋ bırınşı hatşylyǧy men audandyq atqaru komitetterı töraǧalyǧyna jergılıktı kadrlar tartyldy.
Er-aǧanyŋ osyndai adal eŋbegın oblysqa demaluǧa ara-tūra keletın Leonid İlich Brejnev te, respublirespublikany ūzaq jyldar basqarǧan Dimaş aǧa Qonaev ta baiqady, soǧan orai olar ädıl baǧasyn berdı de. Qyryq beske kelgen şaǧynda Erkın Äuelbekovke jemıstı eŋbegı üşın Sosialistık Eŋbek Erı ataǧy berıldı. Osyndai jasta mūndai ataqqa respublikadaǧy obkom hatşylarynyŋ bırde-bırı jetpegen edı.
Täjıribesı mol, ysylǧan Äuelbekov aldymen artta qalǧan Torǧai oblysyn köteruge jıberılse, ekı jyl tolar-tolmastan «Qyzylorda oblysynyŋ ekonomikasy men äleumettık salasyn köteru üşın» degen ūsynyspen Syr öŋırıne barady. Qiyndyqtan qaimyqpaityn Äuelbekov ekı oblysta da qordalanǧan problemalardy şeşudıŋ joldaryn tauyp, ony bükıl respublikaǧa jariia ettı.
Qazaqstan kompartiiasy HVI sezınde söilegen sözınde Äuelbekov delegattar nazaryn Qyzylorda oblysynyŋ ne sebeptı ünemı artta qalyp kelgenın, oǧan Odaq, respublika basşylyǧy tarapynan jetkılıktı köŋıl bölınbegenın, uaqyt talabyna sai halqynyŋ basym bölıgın qazaqtar qūraityn aimaqqa erekşe nazar audaru qajettıgın aşyna jetkızdı.
Eldıŋ ekonomikasy men saiasi jüiesın Gorbachevşe reformalau barysynda KSRO halyq deputattar sezıne balamaly kandidattardy ūsynu bastaldy. E.Äuelbekov Qyzylorda oblysynan KSRO halyq deputaty bolyp, KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ aimaqtyq damu komitetı töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetıne sailandy.
Men özım 1989-1991 jj. aralyǧynda Qazaq radiosynyŋ Mäskeudegı KSRO Joǧarǧy Keŋesınde Parlament tılşısı bolǧan kezde Er-aǧany talai kezdestırdım. Bır jolyqqanda «mynandai küiımızben alyp elden aiyrylyp, halyqty tentıretıp jıberetın şyǧarmyz» dep ışındegı uaiymyn jasyrmap edı. Şynynda da, köpşılıktı ūşqyr oiymen, ötkır sözımen, qonymdy ūsynystarymen özıne qaratyp alatyn asyl aǧanyŋ osyndai küizelıs jaǧdaida jürgenın köru bızge ökınıştı ärı auyr edı.
Jalpy Erkın Äuelbekov bükıl bolmysymen ädıletsızdık pen zaŋdy aiaqqa basatyndarmen aiausyz küresetın qairatker, bırbetkei basşy edı. 1986 jyldyŋ köktemınde Baiqoŋyr äskeri bölımşesınıŋ kınäsınen Syrdariianyŋ tömengı saǧasyndaǧy oblys halqynyŋ jartysyna juyǧy tūratyn Qarmaqşy, Qazaly jäne Aral audandary men Baiqoŋyr qalasyna ulanu qaupı töndı. Osy jaǧdaiǧa bailanysty E.Äuelbekov bas hatşy M.Gorbachevke şyǧyp, män-jaidy tüsındırdı. Dereu Mäskeuden «Glavkosmos» basşysy, general-leitenant, ekınşı kosmonavt German Titov bastaǧan komissiia keldı. Atalǧan mäsele oblystyq partiia komitetınıŋ biurosynda qaralyp, Erkın Nūrjanūly kosmodrom basşysy general-leitenant Iýrii Adverkeevich Jukovty aiausyz synady. Mūndai qylmysty aiaqsyz qaldyruǧa bolmaitynyn, zaŋ boiynşa osyǧan jauapty kosmodrom basşysy Jukovty partiiadan şyǧaryp, sotqa beretının mälımdedı.
«Sasqan üirek artymen süŋgidı» degendei, general Jukov ölermen jaǧdaiǧa tüsıp, Äuelbekovten keşırım sūraumen boldy. Būdan bylai jergılıktı bilık organdary men tūrǧyndar müddesıne qol sūqpaitynyn, aimaqtyŋ ekologiialyq talaptaryn qataŋ saqtaitynyn, taǧy aŋdardy endıgärı atuǧa barmaitynyn aityp, ant-su ıştı. Osylaişa jön-josyqsyz ketken kosmodrom basşysyn Erkın Nūrjanūly sabasyna tüsırdı.
Mäskeuden egemen elıne kelgen E.Äuelbekovke Elbasy N.Nazarbaev Prezident keŋesşısı qyzmetın ūsyndy. Erkın Nūrjanūly parasatty, adal azamat, alǧyr tūlǧa edı. Ol tabiǧat jaratqan bolmysynan özgermei ömır sürdı, solai ömırden ozdy.
Meiram BAIǦAZİN,
Nūr-Sūltan qalalyq Ardagerler keŋesınıŋ müşesı,
Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı
