Psihologtar balalardyŋ qalyptasuyna kerı äserı bar multfilmderdıŋ tızımın jasapty. Olardyŋ pıkırınşe, reseilık arnalardy jaulap alǧan «Maşa men aiu» multserialy balalar üşın eŋ qauıptı bolyp sanalady eken. Ekınşı orynda – amerikanyŋ «Monstr Hai», üşınşı orynda «Gubka Bob» multserialy tūr.
Balalar üşın ziiandy dep tanylǧan multfilmderdı toqtatuǧa qauqarymyz şamaly. Onyŋ aşy ışektei sozylǧan seriialary tolassyz berılıp jatady. Saǧattap körsetıletın filmderdı körgen saiyn onyŋ keiıpkerlerın de qūddy otbasymyzdyŋ bır müşesındei sezınetınımız de ras. Sodan da bolar, teledidardyŋ ışıne tüsıp ketetındei telmırıp qaraǧan balaǧa da «qoi» demeimız. Al balalarymyz özgege elıktep, öz bolmysynan ajyrap bara jatqanyn da baiqai bermeimız. Tıptı, tılı şyqpaǧan säbiımız däl «Maşadai» bet-auzyn qisaityp, ernın şürşitse ne «Monstr Haidyŋ» keiıpkerlerındei bylapyt sözderdı qaitalap aityp jatsa, betınen qaqpai, kerısınşe, qylyǧyna mäz bolamyz.
Būl jerde säbidıŋ kınäsı bar ma? Mamandar säbilerdıŋ ekranda körsetılgennıŋ bärıne senetının, özıne ūnaǧan keiıpkerdıŋ qylyǧyn qaitalap, solardyŋ sözımen söileuın ädetke ainaldyryp alatynyn aitady. Älbette, jaǧymdy äser etetın, balanyŋ tanym-tüsınıgın arttyryp, bauyrmaldyq pen meiırımge tärbieleitın filmder de bar. Mäsele bala psihikasyna äser etetın multfilmderdı talǧammen taŋdauda jatyr.
Ūlbolǧan Baikenjeeva, därıger: – Jas säbige kez kelgen şudyŋ äserın eskergen jön. Bölmede teledidar qosylyp tūrsa da, balanyŋ densaulyǧyna ziiany bar. Sol sebeptı balaǧa ekı jasqa tolǧanǧa deiın teledidar köruge tyiym salu kerek. Ekı jastan asqannan keiın filmdegı körınıster naqty, sözderı anyq, jaǧymdy äserı barlaryn ǧana taŋdap körsetken jön. Teledidardan ekı metr qaşyq otyryp köru qajet. Eger balanyŋ közı qyzaryp, jasaurai bastasa, teledidardy müldem körsetuge bolmaidy.
Diana Saparbekqyzy, nevrolog: – Ata-anasy köŋıl bölmeitın balalar köp uaqytyn teledidar aldynda ötkızetını jasyryn emes. Mūndaida balalardyŋ belsendılıgı azaiady. Al siujettı üzıp-jaryp, jiı qaitalanatyn jarnama balanyŋ älı jetılmegen psihikasyna kerı äser etedı. Iаǧni, mınez-qūlqy özgerıp, ūiqysy būzylady. Balanyŋ şyǧarmaşylyq bastaulary damymai, talpynysy kemidı. Bala jasynan ekrandaǧy körınısterdıŋ baqylauşysy bolsa, keiınnen ömırdegı oqiǧalarǧa da bei-jai qarap, tolyqqandy ömır süru negızderınen ajyraidy. Teledidarǧa telmırgen balanyŋ tılı keş şyǧyp, qatarlarymen oinap ösken baladan görı tılı qarabaiyr, mınezı būiyǧy keledı. Mūny eskeruımız kerek.
Mıne, mamandardyŋ pıkırı osyndai. Bıraq törımızdıŋ bır būryşyn iemdenıp alyp, kün ūzaǧyna sarnap tūratyn teledidardy ömırımızden öşırıp tastai almaimyz. Tym bolmaǧanda, därıgerlerdıŋ eskertuın qaperge alu qajet. Odan bölek, därıgerler teledidardy jantaiyp emes, otyryp köru kerek deidı. Qaraŋǧy bölmede qarauǧa bolmaidy. Balany jasynan planşet pen telefondarǧa
üŋıluden tyiyŋyz. Uaqyt öte kele säbiıŋızdıŋ qos janary sualyp, kör soqyr bolyp qaluy äbden mümkın.
Sonymen, taŋdau öz qoly-ŋyzda. Qazaq «synyqtan özgenıŋ bärı jūǧady» deidı. Jas buyn teledidardan körgenın qaǧyp alyp, sony qaitalap jatsa, būl onyŋ öskendıgınıŋ de, alǧyrlyǧynyŋ da belgısı emes eken. Künderdıŋ künınde sana-sezımı böten, tılı būldyr, özındık bet-beinesı joq, suyq mınezdı bır kezdegı multfilm keiıpkerlerın
eske salatyn ūrpaq bolyp şyqsa, taŋ qalmaŋyz. Öitkenı onyŋ tärbiesımen jastaiynan multfilmder ainalysqanyn ūmytpaŋyz.
Aigül UAISOVA
