«Eger halqymyzdyŋ sanyn 19 millionǧa jaqyn desek, onyŋ 90 paiyzy derlık özınıŋ jeke qarjysyna köŋıl bölmeidı dep aituǧa bolady. Täuelsızdık alyp, memleketımız ılgerı basqanymen, tūrǧyndarymyzdyŋ äl-auqaty ozyq eldermen salystyrǧanda syn kötermeidı. Nege? Adamdar bank kreditınıŋ «jasyl şamy» jaǧylyp, jappai nesielendıru bastalǧanda qaryzǧa belşesınen batty. Köpşılıgınıŋ jūmys oryndary jaqsaryp, jalaqylary köterılse de, äl-auqat deŋgeiı köterıle qoimady. Ükımet infliasiiany eskerıp, oqtyn-oqtyn indeksasiia jasasa da, tūrmys därejesı nege öspei otyr? Öitkenı adamdar özınıŋ jeke bailyǧyna köŋıl bölmeidı» deidı konsalting kompaniiasyna jetekşılık etetın belgılı qarjyger Sailau QALYMJANŪLY.
– Dästürlı Qazaqstan qor birjasy byltyr ǧana ömırge qadam basqan Astana qarjy ortalyǧynyŋ birjasy otandyq alpauyt kompaniialardyŋ aksiiasyn köpşılıkke ūsynatyn alaŋ ekenı belgılı. Al şeteldık tabystylardyŋ nemese endı ǧana aksiiasyn ornalastyratyn käsıporyndardyŋ aksiiasyn alǧysy keletın, olarǧa ülestes boludy armandaityn otandastarymyz qaitpek kerek?
– Bırınşıden, būl – şeteldık investisiiany Qazaqstanǧa äkeludıŋ oŋai joly. Ūlybritaniianyŋ zaŋnamasy qoldanylady. Endı otandyq kompaniialar investisiia tartudyŋ töte jolyn paidalanady, ekonomikalyq äl-auqat öse tüsedı degen söz. 2018 jyly küzde «Samūryq-Qazynaǧa» qatysty «Qazatomprom» alǧaşqy qarapaiym aksiiasyn ornalastyrdy. Sarapşylar būl mezette kompaniianyŋ qūndy qaǧazdaryn jıtı tekserıp, jan-jaqty qaraidy. Älemdık uran körsetkışıne süienıp, būl kompaniianyŋ aksiialaryn alu tiımdı. Didjiarlary Londonda dollar baǧamyna säikes öse beredı. Bızdıŋ tūrǧyndar öz aqşasyn qaǧaz küiınde ūstap otyrmai, ūzaq merzımge investisiiaǧa salu kerek. Mäselen, jaŋaǧy aitqan «Qazatomprom» aksiialary qatelespesem, 4322 teŋgeden satyldy, al qazırgı baǧasy 5600 teŋge bolyp ülgerdı.
– Al endı aksiia turaly bılımdı qaidan alu kerek?
– Aluan türlı trening, seminarlardan basqa, tym bolmasa, özdıgınen ızdenu kerek. Mäselen, aqparat saitynan «Qazatompromdy» oqyǧannan keiın onyŋ aksiialaryn qaidan alamyn dep, sol kompaniianyŋ saityndaǧy telefonǧa habarlasyŋyz. Olar sızge «qor birjasyna tıkelei şyǧa almaisyz, arnaiy lisenziiasy bar investisiialyq brokerlık kompaniialarǧa telefon şalyŋyz» deidı. Solaişa sız käsıbi keŋesşılerden maǧlūmat alyp, öz taŋdauyŋyzdy jasaisyz. Op-oŋai.
Men Qazaqstanda jūmys ısteitın adamdardyŋ 90 paiyzy derlık qarjylyq bılımı saiaz dep aitar edım. Aldymen aqşa jinap üirenu kerek. Kredit almai, nesienıŋ qandai da bır türıne soqtyqpai, öz aqşaŋdy jinai aluyŋ kerek. Sosyn öz kompaniialarymyzdan, otandyq öndırısşılerden bastaǧan abzal. Nege? «İnvestisiia jasau üşın ony qoldanyp kör» degen äigılı investor Uorren Baffet. Jas memleketımızdıŋ tūrǧysynan da būl öte quatty küş bolar edı. Men joǧaryda aityp ketken 90 paiyz halqym tym bolmasa 6 aiǧa investisiialasynşy, bızdıŋ mekemelerdıŋ aksiiasy kürt öser edı. Aqşa ainalyp öz atajūrtyŋda, öz ekonomikaŋda qalady.
– Qazır orta jastaǧylar men jastar şetel asyp, bılım alyp, köp jaqsylyǧy bar elderdıŋ täjıribesın äkelıp jür. Sız qalai oilaisyz, qoǧamdy ılgerıletetın küş-amal Qazaqstanda otyryp-aq tabylar ma edı? Nenı qabyldap, neden qaşqanymyz abzal?
– Būl saual qazır köp adamnyŋ, äsırese jastyq şaǧy «keŋestık» bolǧan bızdıŋ buyndy köbırek mazalaidy. «Taiaqtyŋ ekı ūşy bar» deidı ǧoi qazaq, bır jaǧynan, Abai aitqan şetelge qūlaş ūratyn zamandar keldı. Özgenıŋ jaqsylyǧyn körıp, köŋılıŋdı, tıptı elıŋnıŋ mereiın toltyru bar. Şekaralar şalqasynan aşylyp, ǧalamtordyŋ küşı tez-tez tyqsyryp barady.
Endı mūndai kezeŋde ekı ese otanşyl boluyŋ kerek: neǧūrlym tüp-tamyrymyzdy saqtap, terıs yqpaldarǧa toitarys beretın immunitet qalyptasqany jön. İä, ekonomikada da. Tıptı özım maman bolyp otyrǧan qūndy qaǧazdar naryǧynda da, investisiiada da… Neǧūrlym öz elıŋnıŋ müddesın alǧa qoisaŋ, sonşalyq däuletke jetu jolyndaǧy amal-äreketımız ömırşeŋ bolmaq. Memleketımız ärkımnıŋ, är otbasynyŋ qarjylyq sauattylyǧy, qarjylyq mädenietı öspeiınşe ekonomikanyŋ quattanuy beker ekenın bılgen soŋ da 2007 jäne 2011 jyldary ekı qauly şyǧardy. Menıŋşe, mūndai qamqorlyq, qarjylyq sauat aşu sabaqtaryn qolǧa alu körşı memleketterdıŋ eşqaisysynda bolǧan emes. Osynau halyqtyq baǧdarlama ömırşeŋ, qoldanbaly boldy. 2010 jyldyŋ basynda Ūlttyq banktıŋ ortalyq depozitariiınde qūndy qaǧazdardy satyp alu-satu jönınde zaŋdy tūlǧalar men qarapaiym adamdardyŋ 9 myŋ esepşoty bolsa, halyqtyq qūndy qaǧazdardy tūŋǧyş köpşılıkke ūsynǧannan (halyqtyq IPO-dan) keiın mūnyŋ sany 10 ese ösıp, 100 myŋǧa jettı. Adamdar qūndy qaǧazdar taqyrybyn qyzyqtap, şaranyŋ mänın tüsınuge tyrysty. Osy nauqannyŋ der kezınde bastalǧany dūrys boldy, qazırgı kezde adamdar osy aksiialardy ornalastyru naryǧyna bırtındep kelıp jatyr.
– Eŋ alǧaşqy halyqtyq IPO qalyŋ ormannan adasyp baryp soqpaqqa tüsken jolauşynyŋ äserındei. Juyqta bır sarapşynyŋ «ai-pi-o» dep ataǧanymyzdyŋ özı dūrys emes, qazaqşa, orysşa tüsınıktı ataularymen-aq būqaraǧa jaqyndau kerek edı degenın qūlaǧym şaldy. Sız qalai oilaisyz, Sailau Qalymjanūly? Qarapaiym atauǧa halyq ta «qarapaiym, oŋai närse eken» dep tartylmai ma?
– Sailau kezındegıdei üi-üidı aralamasa da, uaqytynda halyqtyq IPO öte jaqsy jarnamalandy dep oilaimyn. Būqaralyq aqparat qūraldary: radio, telearnalar men gazetter jarysa habar berıp jatty. Sol kezden osy salada bolǧandyqtan da esımde qaldy, tek jurnalisterge ökpe artuǧa bolady. Şynyn aitu kerek, bızde ekonomikalyq salaǧa mamandanǧan jurnalister öte kemşın. Jappai bılımderge ǧana negızdelıp daiyndalǧan jurnalisterdıŋ zamany ötıp barady. Salalyq mamandanǧan, mümkın jurnalistık şeberlıkpen qosa qarjy-ekonomikany, iaǧni ekı mektep tämamdaǧan mamandar ösıp şyqqany qūba-qūp bolar edı. Men özım «halyqtyŋ közı, qūlaǧy ǧoi» dep jurnalisterge arnaiy şeberlık synyptaryn ötkızgım kelıp jür. Qūdai oŋǧarsa, biyl jurnalisterge qarjylyq sauattylyq boiynşa därıster bere bastaimyn.
– Zamanǧa sai är salada käsıbi bılım, qarjylyq sauattylyq öte qajet. Onyŋ üstıne, millioner adamdardyŋ aitqan köp keŋesterınıŋ bırı – jaqsy qarjylyq keŋesşı tap deidı. Sızdı öz betınşe türlı trening, seminarlar men ädebietterden bılım jinaǧan qaǧylez biznes tälımgerı retınde jaqsy bılgendıkten osy taqyrypqa qatysty oiyŋyzdy bılsek…
– Jas memleketımızdıŋ şirek ǧasyrdan mol asqan täjıribesınde aqyryndap toŋ jıbıp, halyqtyŋ basym bölıgı qarjylyq sauattylyqqa bet būratyn kez jaqyndady. Būl arada mektep mūǧalımderı, kolledj, joǧary oqu oryndarynyŋ oqytuşylary şäkırtterıne jeke käsıp, startap, biznes turaly ūdaiy därıs bergenı abzal. Öitkenı qandai da bır mamandyqqa üirenu üşın sapaly bılım qajet.
Oraiy kelgen soŋ aita keteiın, menıŋ mektepte Tülkıbek Qūraqbaev degen ūstazym boldy. Ol kısı qazaq tılı men ädebietınen sabaq berdı. Filologiiany ǧana emes, basqa mamandyqqa ūmtylǧandardyŋ bärıne ömırlık ūstaz bola bıldı. Nege? Öitkenı tälımı ömırşeŋ edı, tereŋnen jan-düniemızge ülken parasattylyq, märttık, ūlttyq bolmys ege bıldı. Kım bolsaq ta, ol kısınıŋ bılımı kädege asty. Mäselen, men ekonomikany bastan-aiaq orysşa oqydym, bıraq biznes-trener retınde qazaq auditoriiasyn taŋdadym, öitkenı ūstazdyŋ boiǧa sıŋırgen bılımı qazaqy qalyppen därıs oqytuǧa jol aşty.
Qandai da bır jaŋalyq engızu üşın qarjy instituttary jaqsy jūmys ısteu kerek. Käsıbi oiynşylar naryqtyŋ jasampaz bäsekelestıgın tudyrady ärı jūrtşylyqtyŋ jeke qarjyǧa degen közqarasynyŋ qalyptasuyna türtkı bolady.
Bız halqymyzdy 19 mln dep asyra şamalasaq, onyŋ bärın qarjylyq sauatty etu mümkın emes. Bır qyzyq närse, adamdardyŋ bärı jol erejesın bıledı ǧoi, iä, olar eşqaşan qyzyl şamǧa jürmeidı, toqtaidy. Al qarjylyq salada mūndai qauıpsızdık mädenietı qalyptaspaǧan, bırsypyra adamdar şeteldık kümändı närselerge op-oŋai aqşa sala salady. Degenmen taǧy qaitalaimyn, seŋ qozǧaldy, endı käsıbi jeke qarjylyq sauattylyq qaryştap damidy degen oiym bar.
Äŋgımelesken
Qarlyǧaş İSİNA,
jurnalist
