QAZAQ TARİHYN KÖK TÜRIKTERDEN BASTAU QAJET

El täuelsızdıgınıŋ töl merekesıne orai «Astana aqşamy» gazetınıŋ tılşılerı «Bäiterek» tübındegı basqosu» aidarymen döŋgelek üstel otyrysyn ūiymdastyrdy. Derbestıgımızdı bas taqyryp etıp alǧan jiynymyzǧa jazuşy, dramaturg Änes Sarai, telejurnalistikanyŋ ardagerı, jazuşy, synşy, Sūltan Orazalin, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Jambyl Artyqbaev jäne jas tarihşy Radik Temırǧaliev qatysty. Sübelı oilar, üdelı ūsynystar aitylǧan basqosudaǧy äŋgımenı sol qalpynda oqyrman nazaryna ūsynǧandy jön kördık…

Tılşı: Qazaq täuelsızdıgınıŋ bügını men erteŋın aitpas būryn, keşegısı jaiynda äŋgımelesek… Änes aǧa, osy oraida, «Kök türıkter qaǧandyǧy» atty eŋbegıŋız jönınde de aita ketseŋız.

Änes Sarai: Qazır kök­jiegımız keŋıp, tarihi oilarymyz jan-jaqty damydy. Men Qazaq tarihynyŋ qalyptasuyn Kerei men Jänıbekten bastauǧa qarsymyn… Qazaq tarihyn Kök Türıkterden bastau kerek. Osy baǧytta eŋbektenuımnıŋ, «Kök türıkter qaǧandyǧyn» jazuymnyŋ sebebı sol. Öitkenı, toqsan alty bauly Deştı Qypşaqtyŋ Kök türıkter qaǧandyǧyn qūruǧa tökken terı, eŋbegı Qytai jylnamalarynda köptep kezdesedı. Demek, bızdıŋ tarihymyz sol zamannan bastalady.

Osy oraida, «Nege odan bū­rynǧy Üisın, Qaŋly memleket­terınen bastamaimyz?» degen zaŋdy saual tuuy mümkın. Qaŋly da, Üisın de bır tektıŋ, bır taipanyŋ ǧana memleketı. Būl bükıl qazaq qa­uymynyŋ jaǧdaiyn säulelendıre almaidy. Olar Ǧūndardyŋ bır ǧana ūlysy bolyp otyrdy. Mūnda tarihi basy aşylmaǧan dau köp. Jüzge juyq Ǧūn taipasynyŋ atauy bırde-bır qazaq taipasynyŋ atyna ūqsamaidy. Tek şetkı ūlysynda, Qaŋly men Jetısudaǧy ūlysynda Üisınderdıŋ aty atalady. Al dau­syz tūsy – Kök türıkter kezeŋı. Tarihymyzdy osydan bastasaq, eş sökettıgı joq.

Tüptep kelgende, Türık memle­ketınıŋ mūragerı bız bolyp qaldyq. Öitkenı, solardyŋ territoriiasynda otyrmyz. Tüptıŋ törkını türıktıŋ mūragerın ızdegen adam qazaq topyraǧyna keledı. Türık memleketınıŋ abyroiyna da, ūiatyna da qatysty halyqpyz bız. Kök türıkterdıŋ, köşpelılerdıŋ ǧajap örkenietın qalyptastyrǧan ūly eldıŋ mūragerı boludan bas tartuǧa bolmaidy.

Tılşı: El täuelsızdıgın aldy, ekonomikamyz bır demmen örkendeu üstınde. Arqanyŋ tösınen Astana tūrǧyzdyq. Damyǧan elu eldıŋ qatarynan tabylyp ülgerdık. Dese de, tıl, ana tılımız – qazaq tılı täuel­sızdıgın ala aldy ma?

Sūltan Orazalin: Qazaq tılınıŋ kırıptarlyǧy, müşkıl halı turaly öte köp jazyldy. Onyŋ bärın tügendep şyǧu qiyn. Menıŋ üş tomdyq eŋbegım bar, sonyŋ bır tomy tūtas osy taqyrypqa arnalǧan. Onyŋ ışınde tarihi derekter de, naqty däiekter de bar. Ökınıştısı, el egemendıgın alǧan jiyrma üş jylda tıl de täuelsız boldy dei almaimyn. Mūnyŋ köptegen sebepterı bar.

Jalpy, tarih jönınde Änes jaqsy jäne tosyn pıkırler ait­ty. Naqty tarihşylardan görı, jazuşy-tarhşylar ejelgı däuır jönınde de, täuelsızdıktıŋ qalyptasuy jaiynda da köptegen jazbalar jariialady. Bır ǧana Mūhtar Maǧauinnıŋ Şyŋǧys han turaly eŋbegı ǧajaiyp oqiǧalarǧa toly. Solardyŋ ışındegı rulardyŋ barlyǧy derlık qazaqy…

Al, tıl tarihyna kelsek, türık, qypşaq tılderı sol zamandardan berı  memlekettık tıl bolyp kelgen. Osynau ūly aimaqty bırıktırgen qarudyŋ küşı emes, bälkım ol da bar şyǧar, negızınen tıldıŋ bırlıgı. Dın bırlıgı emes, tıldıŋ bırlıgı. Mäselen, sol kezderde Kerei, Naiman taipalary hris­tian dının ūstanǧan. Budda, Täŋır dınderınde bolǧandary qanşama. Bıraq osylardyŋ barlyǧy tıl bırlıgımen ūiysty.

Qypşaq tılınıŋ qūdıretı turaly jazylǧan bırneşe ülken-ülken eŋbekter bar. Ökınışke qarai, tolyq zerttelgen joq. 1401 jyldan bas­tap, HV ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın Altaidan Dunaiǧa deiıngı aralyqty jailaǧan ūly memlekettıŋ tılı bıreu-aq bolǧan, qazırgı ūǧymmen – memlekettık tıl, ol – qypşaq tılı.

Ädılet ministrlıgınde jür­genımde «Töre bıtıgı» degen jinaq şyǧardyq. Oǧan osy saladaǧy Qairat Saparǧaliev pen orys ǧalymdary atsalysty. Al, «Töre bıtıgınıŋ» qypşaq tılındegı negızgı qoljazbasy Europada, Polşada saqtalǧan… Qazaq tarihynda ekı Maiqy bi bolǧan. Solardan qalǧan bilıkter ekı myŋ jyl boiy qypşaq tılınde jürgızılıp kelgen. Eŋ qūdırettısı, HIV ǧasyrlardaǧy şırkeu tılı – qypşaq tılı. Mıne, osyndai ülken tarihy bar tıl bızdıkı. Qandai qyrǧyndarda da, ondaǧan memleketterdıŋ bırese bölınıp, bırese qosyluynda da qypşaq tılı saqtaldy.

aaaaaa

ŪRYMTAL SÖZDIŊ ŪSTAZY

Sūltan Orazalin: HV ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiın Altaidan Dunaiǧa deiıngı aralyqty jailaǧan ūly memlekettıŋ tılı bıreu-aq bolǧan, qazırgı ūǧymmen – memlekettık tıl, ol – qypşaq tılı.  Sūltan Orazalin: Men degen jazuşylardyŋ kı­taptaryn ekı myŋ danamen bolsa da, jyrymdap şyǧaru­damyz. Bıraq oqityn adam bar ma sony? Tragediia osynda… On, tıptı, jiyrma qazaq mektepterı aşylar jyl saiyn. Alaida, ol da mäselenı şeşuge qauqarsyz. Tek saiasi şeşım ǧana jetıspeidı.  Radik Temırǧaliev: Bız kımnen kembız? Mysaly, HVIII ǧasyrda qazaq, başqūrt, qalmaq, joŋǧar halyqtary bır deŋgeide boldy. Al, sol halyqtardyŋ ışınde alǧa şyǧyp, azattyq tuyn tıkkenderı bar ma? Joq. Tek qazaq halqy ǧana taǧdyrdyŋ talaiyn körse de bügıngı künge aman-esen jetıp, täuelsızdıgın aldy.  Jambyl Artyqbaev: Kez kelgen jıgıtten «Täuelsızdık saǧan ne berdı?» dep sūraŋyzşy. «Pälen meiramhana aştym, tügen kafe aştym, özıme zaŋǧar kottedj saldym» deidı. Al, täuelsız eldıŋ azamaty retınde men ne berdım, halqyma qyzmet ete aldym ba degen oi joq basta. Osyndai mäseleler oilantady.  Änes Sarai: Bızdıŋ şet eldegı qandastarymyz qazaqtyŋ negızgı rezervı der edım. Bız ışımızdegı tölden ösıp köbeie almaityn halyq boldyq. Täuelsızdık jyldary bır millionǧa äzer arttyq. Özbek bes millionǧa köbeidı. Sondyqtan basqa eldegı, äsırese Qytaidaǧy bauyrlarymyzdyŋ enşısındegı kvotany alyp tastau, «kelseŋ, özıŋ kel» deu – olardyŋ jolyna qoiylǧan tos­qauyl. Būl qūjattyŋ qūzyrly organdar tarapynan qalai maqūldanyp ketkenıne taŋym bar. Jambyl Artyqbaev: Bız de bır memleket, bır mektep degen jüienı kırgızgen dūrys. Äitpese, mynadai polietnikalyq jaǧdaida bırtūtas memleketımızdı saqtap qalu qiynǧa soǧady. Osy mäselenı eskeru kerek. Jambyl Artyqbaev: Men oilaimyn täuelsızdık degen ruhani bır dünietanymdyq konstanta siiaqty. Sezım, tüisınu degen mäseleler bızge jetpeidı. Soǧan bailanysty nätije de qalyptasady.

Arheologiialyq keibır taŋbalar, syna jazulary, oiu-örnegımız… mūnyŋ bärınıŋ astarynda hat, jazu jatyr. Aişa Ǧalymbaeva degen qazaqtan şyqqan ǧalamat suretşı bar. Sol apaiymyz oiu-örnekterdı kädımgıdei oqi bıletın edı. Qazaq qyzdary sondai oiu-örnekter arqyly pälen myŋ şaqyrymdaǧy törkınıne hat jazǧan ǧoi. Mıne, bızdıŋ tılımızdıŋ taǧdyryn osylardan ary qarai zerttep, jüielesek, slavian tılderınıŋ özınen būrynyraq şyqqan bolamyz.

Būl ne üşın kerek? Bügıngı jas­tar qazaq tılınıŋ bolaşaǧy joq dep oilaidy. Al, tıl tarihyn zerdeleu ana tılınıŋ üstemdıgın arttyra tüsedı.

Ilgerıde özbek mädenietı men ädebietı künderı degen jiı bolatyn. Bızder baryp, olar kelıp jatatyn. Sol tūsta körşı ūlttyŋ ädebietımen bırşama tanysqan edım. Qūdai-au, özbekterdıŋ sonşa maqtaǧan, madaqtaǧan aqyny, Lenindık syilyqty enşılegen Ǧafur Guliamnyŋ şyǧarmalary bızdıŋ Taiyr Jarokovtyŋ tyr­naǧyna da tatymaidy eken. Qazaq bolǧandyǧymnan aityp otyrǧan joqpyn, onyŋ poetikalyq küşı, söz qoldanysy, oi örısı tömen. Prozasy tıptı naşar. Türıktıŋ de tılı barynşa şūbarlanǧan. Al qazaq tılınıŋ möldırlıgı men keŋdıgı, ädebietındegı söz qol­da­nystarynyŋ keremettıgı talai ūlt­pen salystyrǧanda, asyp tüsedı. Mūny şyndap zerttep, zerdelesek, däleldeu qiyn emes.

Tılımızdıŋ aqsauy, qoldanys aiasynyŋ taryluy saiasi qysymnan der edım. Ana tılımız saiasi täuel­sızdık alǧan joq. Qūr atoi, bos söz basym. Soǧan bala siiaqty alda­namyz, maldanamyz, naqty ıs joq. Qazaq tılın ılgerıletuge janyn salatyn adam mülde azaiyp kettı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda bilıkte tılge jany aşityn azamattar köp edı. Sol tūsta saiasatker, jazuşy Nūrbolat Masanovpen «Karavan» gazetınde aitystyq. «Ükımette otyrǧan qazaqşyl, qazaq tıldı basşylar ketken künı «ūltym, tılım» dep uralap jürgenderdıŋ bärı tym-tyraqai quylady. Bilık orys tıldılerge köşedı» dep edı ol. Onyŋ ūǧymynda qazaq tılı mūrajai jädıgerı siiaqty. Masanov mūny qazaqtyŋ namysyn janu üşın aityp otyr dep oilaimyn.

Qazır qazaq tılıne degen qysym būrynǧydai emes, qu, ailaly, öte astyrtyn jasaluda. Būrnǧydai aiǧailap şabuyldaǧandary jaqsy, aragıdık bızdı dür sılkındırıp qoiatyn.

Tıl turaly jasalu kerek amal­dardyŋ bärı-derlık osy künge deiın aitylǧan. Osy otyrysta aitqanymyzdyŋ özı jetıp jatyr. Bıraq oryndaluy baiau, qauıptı jaǧdaida. Nege? Öitkenı, bızdıŋ mem­lekettık qūrylymdarymyzdaǧy saiasi jüiemızde qalyptasqan öte qauıptı ürdıster bar. Ol – ūlttyq, memlekettık, qazaqtyq tūrǧyda aitylyp jatqan aqyldy joqqa şyǧaru.

Tılşı: Sız qazaq tılınıŋ mär­tebesın asyru üşın naqty qan­dai amaldardy ūsynar edıŋız?

Sūltan Orazalin: Eş­qan­dai danyşpandyqtyŋ keregı joq. Saiasi şeşım qabyldau qajet, boldy. Mäselen, Ukrainany öte orysşyl Prezident basqaryp otyr. Eldegı jetı jüzge juyq orys mektebın bır künde jauyp tastady. Oryndaryna ukrain mektepterın aşty. Oqysaŋ oqy, oqymasaŋ qoi…

Türkiiaǧa bır saparymyzda «Qarajatyn da, basqasyn da özı­mız köteremız, osyndaǧy qan­das­tarymyzǧa qazaq mektebın aşyp bereiık» dep aittyq lauazymdy azamattaryna. «Joq,- deidı, – zaŋ rūqsat bermeidı». Bızge de osyndai saiasi şeşım kerek. «Ūltaralyq tılıŋ de, halyqaralyq tılıŋ de, memlekettık tılıŋ de osy bolsyn» degen şeşım jasaluy tiıs.

Älbette, basqa köptegen qūndy dünieler jasaluda. «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ özı nege tūrady? Men degen jazuşylardyŋ kıtaptaryn ekı myŋ danamen bolsa da, jyrymdap şyǧarudamyz. Bıraq oqityn adam bar ma sony? Tragediia osynda… On, tıptı, jiyrma qazaq mektepterı aşylar jyl saiyn. Alaida, ol da mäselenı şeşuge qauqarsyz. Tek saiasi şeşım ǧana jetıspeidı.

Radik Temırǧaliev: Qazaq tılı memlekettık deŋgeige köterıle almai jatyr dep älı aityp kelemız. Osydan jiyrma jyl būrynǧy jaǧdaidy oişa saralap köreiıkşı? Qazaq tılınıŋ ahualy qandai edı? Jastar tūrmaq, ülkenderdıŋ özı qazaqşa söileuge imenetın. Men Temırtau qalasynda tuyp-östım. Keŋes zamanyndaǧy qūitūrqy saiasattyŋ kesırınen äke-şeşem orysşa söileuge mäjbür bolǧanyn kördım. Menıŋ tılım de orysşa şyqty. Bıraq qazır qazaq tılıne degen yqylasym erekşe. Äsırese, keiıngı jastardyŋ memlekettık tıldı üirenuge degen nietı dūrys. Özımnıŋ qatarlastarym balalaryn qazaq balabaqşasyna, qazaq mektebıne berıp jatyr. Öitkenı, olar bolaşaqta qazaq tılınsız bır qadam alǧa basa almaityndaryn jaqsy tüsınedı. Kez kelgen mäsele bır künde şeşıle qoimaidy. Äsı­rese, köpūltty meleket üşın kez kelgen saiasi mäselenı ymyramen şeşu kerek. Küş qoldanyp, ūlt­tyŋ mäselesın tötesınen qoi­ǧan memleketter qazır qandai küide? Mysaly, Ukraina, Gruziia – bügın­de tynyştyǧynan aiyrylyp, hal­qy beibıt künge zar bolyp jür. Sondyqtan beibıtşılık pen tūraq­tylyǧymyzdy saqtai otyryp, kez kelgen ūlttyq mäsele bır­tın­dep qazaqtyŋ yŋǧaiyna qarai şe­şı­letınıne menıŋ senımım kämıl.

Tılşı: Astana – täuel­sızdı­gı­mızdıŋ basty aişyǧy. «Halyq – tarih tolqynynda» jobasy bastala salysymen qalam ūs­ta­ǧannyŋ bärı Astananyŋ tarihyn aityp, jazyp kettı. Sonau Bozoq däuırınen bügınge deiın talai oqiǧalar oryn alǧanyn eskersek, elordanyŋ keşegısın jazuda tarihşylar arasynda bırızdılık bar ma nemese qandai kemşılıkterdı aitar edıŋızder? Jambyl aǧa, osy baǧytta eŋ­bektenıp jürgendıgıŋızden, äŋ­gımenı sız bastasaŋyz.

Jambyl Artyqbaev: Jalpy, tarihta bırızdılık eşqaşan bolmaidy.  Qanşa tarihşy bolsa, sonşa közqaras bar. Ony jönge keltırudıŋ bır ǧana joly – jeke
tarihşylar emes, tarihi mektepter boluy kerek. Mäselen, Qazaq­standa bırneşe tarihi mektep bolsa, azdyq etpes edı. Sondyqtan, qazaq tarihyna qatysty, Astana tarihyna  qatysty közqarastardyŋ sany şeksız.

Negızınen, Ǧylym akademiiasy dūrys jūmys ıstep tūrǧan uaqytta ülken orta bar edı. Bärımız Tarih jäne etnologiia institutyn ülgı etıp, onymen teŋeluge, ja­qyndauǧa, bäsekelesuge tyrysatynbyz. Akademiianyŋ jaǧdaiy qalai müşkıl küige tüstı, solai ärkım öz betımen ketıp qaldy.

Astana tarihyna da qatysty bırızdılık bar dep aita almaimyn. Är tarihşy öz bılgenınşe, öz deŋgeiınde jazady. Negızınen, tarihşy derektıŋ üstınde otyruy kerek. Käsıbi tarihşynyŋ statusy, qyzmet etu mümkındıgı derek közıne bailanysty. Derek közınsız jūmys ısteitın tarihşyny tarihşy dep aitu qiyn. Qazaq dästürlı tarihymen ainalysqyŋ keldı me, onda qazaqtyŋ ortasynda ömır sür! Bılgış aqsaqaldardan aqparat alyp, sony derek esebınde qoldan. Al «bıreu aityp kettı, bıreu jazyp kettı» degen pıkırler derek bop sanalmaidy. Mäselen, Aleksei Levşinnıŋ jazǧany – onyŋ pıkırı.

Kez kelgen tarihşynyŋ mındetı ölketanu jūmysymen ainalysu dep oilaimyn. Eldegı eskertkışter bar, tarihty bıletın aqsaqaldary bar,  mümkındıgı kelgenşe solardy jinap, körıp qalǧan jön.

Älgı dümpu bastalǧan uaqytta «Mädeniet» arnasynan ekı bırdei habardy bastadyq. Bırı – intellektualdy kezdesu türındegı «Tarih ainasy»  habary. Onda käsıbi tarihşylarǧa asa kerek teoriialyq kürdelı mäselelerdı aita bastaǧanymyz sol edı, soŋy jabylyp tyndy. Al, ekınşı habarymyz – «Ölketanu» jalǧasyp jatyr. Jūmystyŋ negızgı qaǧidasy – qai jerde eskertkış bar, sonda toqtaimyz. On bes minuttyq baǧdarlama üşın keide  bır kün ketedı. Osy arqyly oqulyqtarǧa enbei qalǧan keibır tarihi nysandardy közkörgen aqsaqaldardyŋ estelıkterımen bailanystyryp, körermen közaiymyna ainaldyryp kelemız.

Memlekettık hatşy Marat Täjinnıŋ  «Bız körıngen missio­nerlerdıŋ, anau-mynaudyŋ jaz­ǧan­daryna süienbeuımız kerek» degenı osy sözımnıŋ dälelı.

Tılşı: «Halyq – tarih tolqynynda» jobasy bızdıŋ tarihşy-ǧalymdar arasynda qyzu talas ta tudyrdy, bırşama jaŋa dünielerdı de ja­ryqqa şyǧardy. Alaida, baǧ­dar­lamany oryndauda kemşın tūs­tar da bar sekıldı…

Radik Temırǧaliev: «Halyq – tarih tolqynynda» jobasy qat-qabat tarihymyzǧa orasan serpın äkeldı. Töl tarihymyz qaita tülegendei boldy. Olai deitınım, jobany qabyldaǧan jarty jyl ışınde-aq ūlttyq tarihqa qatysty tūşymdy oilar aitylyp, tyŋ derekter aşyldy. Ǧalymdarymyz da osy salaǧa ruhani qazyna bolyp qosylatyn bırtalai kölemdı zertteuler jazyp tastady. Tarihtyŋ basy-qasynda jürgen azamattardyŋ özara pıkır-talasy elenbei jatqan talai dünie­lerdıŋ betın aşuǧa türtkı bolǧanyn aitu kerek.

Ekınşı, «Halyq – tarih toqy­nynda» baǧdarlama jobasy – öz tarihymyzdy tügendeuge, ony ja­ŋaşa paiymdauǧa jol salatyn strategiialyq jospar. Jambyl Omarūly jaŋa aityp kettı, joba qazaqtyŋ ötkenı men bügının qauzap qana qoimai, auyzşa tarihymyzdy da keŋınen taldauǧa mümkındık beredı. Eŋ bastysy, maqsatymyz – aiqyn, baǧytymyz – tüzu.

Tılşı: Radik, sözıŋız auzy­ŋyzda, sızdı zamanaui oilaityn jas tarihşy retınde jaqsy bılemız. Özıŋızdıŋ «Kazahi i Rossiia», «Akorda. İstoriia kazahskogo hanstva», «Epoha poslednih batyrov (1680-1780)» atty eŋbekterıŋız qoǧamda ülken rezonans tuǧyzdy. Osy kıtaptaryŋyzda qazaq tarihyna qatysty şyndyqty qanşalyqty jaza aldyŋyz?

Radik Temırǧaliev: Jalpy «Akorda. İstoriia kazahskogo hanstva» kıtabyn jazuǧa qazırgı oqulyqtardaǧy keibır tarihtyŋ  būrmalanuy sebep boldy. Aitalyq, qazırgı buyn oqyp jürgen kıtaptarda qazaq han­dy­ǧyn qūrǧan Aqordanyŋ mūra­gerlerı Ūrys han men Baraq han­nyŋ ūrpaqtary Jänıbek pen Kerei sūltandar delıngen. «Olar Äbılqaiyrdyŋ bilıgın moiyndamai, öz aldyna jeke ūlttyq memleket qūrudy basty maqsat etıp qoiady» dep jazylǧan. Al, men būl pıkırdı joqqa şyǧaryp, öz tūjyrymymdy naqty derekterge süiene otyryp däleldeuge tyrys­tym. Negızı, menıŋ zertteulerım boiynşa, Qazaq handyǧynyŋ negızın qalaǧan Jänıbek pen Kerei emes, Şyŋǧyshannyŋ ūrpaǧy – Ūrys han.

Al endı, «Kazahi i Rossiia» atty kıtabyma kelsek, būl studenttık kezde jazǧan qomaqty eŋbegım edı. Onda qazaq qoǧamynyŋ HIH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jarty jyldyǧyndaǧy jaǧdaiy baiandalady. Jalpy, kez kelgen qoǧamda ūltaralyq qarym-qatynas mäselesı – näzık taqyryp. Keibıreuler, tıptı ūlt arazdyǧyn tudyryp jatyr degen syltaumen, şu köteruı de mümkın. Sondyqtan osy taqyrypty ärı qarai ılıp äketıp, zertteuge, jalǧastyruǧa qūlqym bola qoiǧan joq.

Jambyl Artyqbaev: Joǧarydaǧy taqyrypqa mynany qosa keteiın, älgı joba aiasynda derek ızdep şetel astyq, qanşa qarjy jūmsaldy. Endı bır bes-alty jyldan keiın eskı tarihty bıletın adam taba almaimyz. Būl – öte qiyn jaǧdai. Jaqynda Şym­kent öŋırınde ıs-saparda jürıp, audandardy araladyq.
Sonda uk­raindyq İlia degen tarihşy jıgıtpen tanys­tym. Öz aramyzda Ukrainadaǧy aştyq jönınde äŋgıme boldy. Sol İlia «Bız Ukrainada aştyqqa qatysty bükıl mälımettı kädımgı dikto­fonmen, videomen jürıp ji­na­dyq», – dep aityp edı. Ol halyq arasynan sol näubettı basynan ötkergen adamdardyŋ ülken katalogtar arhivın jasap qoiǧandyǧyn jetkızdı. Sol baǧytta köp ekspedisiia jūmys jasaǧanyn äŋgımeledı. Joǧary jaqqa osyǧan ūqsas ūsyn­ǧan joba ma, älı jauap joq. «Ke­rek düniesın oqu oryndary öz qara­jatymen jasasyn, bızge qajetı şamaly» degendei bır äŋgımenıŋ ūşy şyǧuda. Bızdegı ahual – osy.

Jeke basym tarih ǧylymynda bırızdılık bolady degenge sene qoimaimyn. Astanaǧa qatysty da bırızdılık bolady degenge kümänım basym. Kanondyq oqulyq jazamyz degenge de ilanǧym joq. Kanondyq oqulyq jazu degen söz, bükıl tarihty aqtaryp tastau degendı bıldıredı. Al tarih eşqaşan aiaqtalmaidy, bıtpeidı. Ol bır jürıp jatqan üderıs.

Bızde Qarahan memleketı men däuırı siiaqty tolyp jatqan jūmbaq, jazylmaǧan dünieler bar. Onyŋ ärbıreuıne käsıbi tarihşylardyŋ mektepterı otyru kerek. Onda bır-ekı adam emes, kädımgı mektepter jūmys ıstegenı abzal.

Tılşı: Sonau bır alaǧai da būlaǧai zamandarda talai qan­dastarymyz şekara asyp, şet el topyraǧyna qonys teptı. El egemendıgın alǧannan keiın tür­lı baǧdarlamalar aiasynda, äsırese, «Nūrly köştıŋ» küşı­men bırşama qazaqtar Ata­jūrtqa oralǧanynan habar­dar­myz. Al soŋǧy Köşı-qon tura­ly zaŋ jobasy jönınde pıkır­lerı­ŋızdı bılsek… Būl qūjat özge jerdegı bes millionǧa juyq bauyr­lary­myzdyŋ Otanyna oraluyna ke­dergı bolatyn syŋaily…

Änes Sarai: Bızdıŋ şet eldegı qandastarymyz qazaqtyŋ negızgı rezervı der edım. Bız ışımızdegı tölden ösıp köbeie almaityn halyq boldyq. Täuelsızdık jyldary bır millionǧa äzer arttyq. Özbek bes millionǧa köbeidı. Sondyqtan basqa eldegı, äsırese Qytaidaǧy bauyrlarymyzdyŋ enşısındegı kvotany alyp tastau, «kelseŋ, özıŋ kel» deu – olardyŋ jolyna qoiylǧan tosqauyl. Būl qūjattyŋ qūzyrly organdar  tarapynan qalai maqūldanyp ketkenıne taŋym bar. Bälkım, ekonomikalyq daǧdarys äser ettı me eken?..

Bıraq oralmandar turaly al­ǧaşqy zaŋ qabyldanǧan tūstan jaǧ­­daiymyz jaman emes edı ǧoi. Ol kezde, tıptı naşar edı halımız. Sonyŋ özınde bır millionǧa juyq azamatymyz Atamekenge keldı. Maǧan ışkı demografiiamen ösu bolmaityn närse siiaqty körınedı. Sebebı, köp otbasyndaǧydai ekı balamen artpaidy sanymyz, üş balamen jarty adamǧa ǧana kö­beiemız. Sondyqtan, el bolamyz, jūrt bolamyz desek, syrttaǧy qan­dastarymyzdyŋ keluıne müm­kındık tuǧyzuymyz kerek barynşa. Köşı-qon turaly jaŋa zaŋ jobasyn qaita qarau kerek.

Jambyl Artyqbaev: Demografiia – jalǧyz ǧana süienetın ümıtımız. Qazaq sanynyŋ ösuın, qazaqtyŋ basym boluyn tek demografiia ǧana şeşedı. Osyǧan bai­lanysty Änes aǧanyŋ oiymen kelısemın. Būǧan arnaiy böget ja­sap, kedergı keltırıp otyrǧan arnaiy küşter bar. Jäne olarǧa qarsy ziialy qauym aşyq küresu kerek. Eger demografiia mäselesı şeşılmese, jaŋaǧy tıl, tarih dep otyrǧandarymyz eşkımge de keregı joq. Būl bızdıŋ uaqytşa äues­te­nuşılıgımız bolyp qala beredı.

Qazır külıp jürmız ǧoi özbekke. Bızdegı baiau demografiialyq ösudıŋ saldary köp ūzamai ūlttyŋ qartaiuyna äkep soqtyrady. Aldaǧy on-on bes jyldan keiın mynadai joǧarǧy qarqynmen ösıp kele jatqan körşı özbek halqy bızdı basyp ozyp ketedı. Qartaiǧan ūltty, jan-jaǧyndaǧy jas ūlttar sözsız jūtyp jıberedı.

Sondyqtan basqa närsege ümıt arta almaimyn. Bızdı, iaǧni, qa­zaqty qazırgıdei alasapyran zamannan alyp şyǧatyn tek qana – demografiia. Osyǧan qatty köŋıl bölu kerek.

Tılşı: Ūlt ziialylary qoǧam­daǧy syzatty, problemany eŋ aldymen köredı, sezedı. Osy oraida, täuelsız elımızdıŋ damuyna, ösıp–örkendeuıne qandai da bır kedergı keltırıp, tosqauyl bolyp jatqan dünielerdı atap aityp körsete alamyz ba?

Änes Sarai: Şerhan Mūrtaza «Bır kem düniesınde» «mynau bızdıŋ kemşılıgımız» degendı jūqa­lap bolsa da jetkızıp baqqan. Rasynda, kemşılık köp. Ala jıptı attamaityn, esıkke qūlyp salmaityn, jaiylyp jürgen malymyzdy jylyna bır ret äzer jinaityn keremet halyq edık, ne boldyq qazır?
Egemendık kelgelı joǧarydan    tömen qarai ūryǧa ainaldyq bärı­mız. Adamdy adamgerşılıkke, iman­dylyqqa üiretu qiyn eken. Qanşa tyrys­qanymyzben, täuel­sızdıktıŋ al­ǧaş­qy on jylynda-aq keremet halyq naǧyz baukes­pege ainaldy. Aǧaiynnyŋ özın aiamaimyz, mo­raldyq etikadan jūrdai boldyq. Būl – egemen­dıktıŋ bızge äkelgen «syiy» boldy. Men maŋdaiym tasqa tise de, osydan qūtyludyŋ jolyn köre almai otyrmyn.

Bır qytai «Qazaqqa oq şyǧyn­daudyŋ qajetı joq, aqşamen satyp alu kerek» dep aitypty. Mıne, bızdıŋ körşılerımızdıŋ pıkırı.

Jambyl Artyqbaev: Osy arada «Krysa-volk» turaly ait­qym kelıp tūr.  Ertede korablder aǧaştan jasalǧan ǧoi. Ülken teŋızge şyqqan korabldı jaŋaǧy egeuqūiryqtar jep qoiady eken. Ol kemege tamaqpen bırge kırıp, aqyr soŋynda aǧaşty da jeidı. Odan qūtyludyŋ amaly joq körınedı. Oǧan mysyq, it sala almaisyz. Sodan onşaqty egeu­­-qūiryqty temır torǧa qa­maidy eken de, äbden aşyq­tyrady. Tübı bırın-bırı jep, eŋ küştısı ǧana qalady. Sol myq­tyny altyn saqtaǧandai saqtap, teŋızge şyǧarda bırge alyp şy­ǧady. Älgı egeuqūiryqty kemege qoia bergende basqa qandastarynyŋ bärın jeidı quyp jürıp. Söitıp kemenı kemırgışterden aman saqtap qalady eken.

Şynyn aitqanda, qazır bızde däl osy siiaqty adamdar bilıkke keldı. Täuelsızdık alǧan uaqytta audannyŋ bır hatşysy äkım bolyp özgere qaldy. Onyŋ qyzmetı özgergenımen, tüisıgı sol qalpy, özgergen joq. Osyndailar ruhaniiatymyzdy ekınşı qatarǧa ysyryp tastady. Osyndai sana bırınşı orynǧa ma­terialdyq mäselelerdı şyǧaryp qoidy. Sodan keiın azǧyndau jolyna
tüstık. Bızdıŋ bar nietımız mate­rialdyq igılıkterımızdı ja­sauǧa auyp kettı.

Kez kelgen jıgıtten «Täuelsızdık saǧan ne berdı?» dep sūraŋyzşy. «Pälen meiramhana aştym, tügen kafe aştym, özıme zaŋǧar kottedj saldym» deidı. Al täuelsız eldıŋ azamaty retınde men ne berdım, halqyma qyzmet ete aldym ba degen oi joq basta. Osyndai mäseleler oilantady.

Ülken konseptualdyq qate­lık­terdı jıberdık qoi deimın. Bız tüisık qalyptastyra alǧan joqpyz. Är azamatta «men – täuelsız eldıŋ azamatymyn, osy­ǧan qyzmet jasauym kerek» degen sana qalyptasqan joq.

Radik Temırǧaliev: Bız qazaqqa barlyq kınäny arta beruı­mızge de bolmaidy. Menıŋşe, būl – dūrys emes. Halqymyzdyŋ ziialy qauym ökılderı qit etse, qazaqty, sonyŋ ışınde jastardy kınälauǧa daiyn tūrady. Nege bız özımızdı-özımız tūqyrta beremız? Bız kımnen kembız? Mysaly, HVIII ǧasyrda qazaq, başqūrt, qalmaq, joŋǧar halyqtary bır deŋgeide boldy. Al, sol halyqtardyŋ ışınde alǧa şyǧyp, azattyq tuyn tıkkenderı bar ma? Joq. Tek qazaq halqy ǧana taǧdyrdyŋ talaiyn körse de bügıngı künge aman-esen jetıp, täuelsızdıgın aldy.

Qalyŋ qazaqtyŋ basynan qan­dai zaman ötpedı?! Talai ret tar zamanǧa tap kelıp, «myŋ ölıp, myŋ tırıldı». Ūzaq uaqyt boiy otar­şyldyq qamytynan bosai almai, qandy qyrǧyndy da, aşköz aşarşylyqty da kördı. Kesır saiasattyŋ kesapatynan tūtastyǧy būzylyp, şartarapqa tarydai şaşyldy. Bıraq, nebır almaǧaiyp kezeŋge kezıgıp, joiqyn küştermen betpe-bet kelse de, qairan qazaq moiyp, jasyǧan emes. Qaita darhan dalanyŋ dara bolmysyn boiyna sıŋırgen er halyq bäz-baiaǧynşa örlıgın joǧaltpai, ruhyn biık ūstap, azattyqqa degen armanyn arqalap, alǧa ūmtylyp keledı. Bız halqymyzdyŋ būl qasietın aityp, keiıngı buynǧa maqtanyşpen jetkıze bıluımız kerek. Psihologiia ǧylymy balany «sen älemdegı eŋ aqyldy balasyŋ, senıŋ qolyŋnan bärı keledı» dep ösıru kerek deidı. Sonda ǧana bala öz-özıne senımdı, ruhyn biık ūstaityn azamat bolyp ösedı. Al, künde tūqyrtumen ösken bala erteŋgı künı bosbelbeu, jasyq bolmai ma? Sondyqtan qazaqty aldymen özımız kötereiık.

Tılşı: Qazaq täuelsızdıgın ala salysymen köşe, auyl, au­dandardyŋ attaryn özger­tuge belsene kırısıp kettı. Ege­men­dık­pen bırge kelgen osy ürdıste ar­tyq ketıp qalmadyq pa?

Jambyl Artyqbaev: Bızde, Soltüstık Qazaqstanda otyz bes Aleksandrovka degen auyldyŋ aty bolǧan. Sondai-aq, jiyrmadan astam Nikolaevskii degen atau boldy. Kerekudı sol maŋdaǧy qazaqtardyŋ bärınen sūrasaŋ, bırauyzdan Kereku dep ataidy. Qarapaiym mysal: Baianauyl Pavlodardan 250 şaqyrym jerde. Sol Baianauyldan Pavlodarǧa jol tartqan kez kelgen qazaqtan «Qaida barasyŋ?» dep sūrasaŋ, basym köpşılıgı «Kerekuge» deidı. Iаǧni, Pavlodardyŋ būrynǧy tarihi atauy bar. Sondyqtan, mūnda ejelden tarihi atauy bar jerlerdıŋ  taponimderın qaitaru kerek. Eger tarihi atau joǧalyp ketse, onda amal joq.

Al, endı orys bızdıŋ qūramymyzda bol­ǧandyqtan, olarmen de sanasu kerek.
Bıraq ūlttyq qūndylyqtarymyzdy olarǧa da taŋuymyz kerek. Bız de bır memleket, bır mektep degen jüienı kırgızgenımız dūrys. Äitpese, mynadai polietnikalyq jaǧdaida bırtūtas memleketımızdı saqtap qalu qiynǧa soǧady. Osy mäselenı eskeru kerek.

Tılşı: Egemen eldıŋ bügıngı buy­ny ruhsyzdanyp kettı, baiu ūranymen jetılıp kele jatyr dedık qazır ǧana. Olardyŋ ruhyn arttyru üşın tarihtyŋ qai kezeŋderın jarqyrata nasihat­ta­ǧanymyz dūrys?

Jambyl Artyqbaev: Men özım HIH-HH ǧasyrdyŋ basynan bas­tau kerek dep oilaimyn. Mäselen, Aqmolaǧa bırınşı avtomobildı alyp kelgen – Qosşyǧūlovtar. Osy öŋırde kämpit-toqaş fabrikasyn salǧan – Qosşyǧūlovtar. Alǧaşqy  mūsylman jastardyŋ mektebın aşqan – taǧy Qosşyǧūlovtar…  Bol­­şe­vikter örtep jıbergen qyzyl meşıttı qaita saldyrǧan da solar. Qaraötkeldıŋ ortasynda at şap­­tyrym jerge ornalasqan ekı qabatty, qyzyl kırpışten salynǧan Qosşyǧūlovtardyŋ fabrikasy qala jūrtynyŋ, äsırese qazaq aza­mattarynyŋ maqtanyşy boldy. Tek qana maqtanyşy emes, būl fabrika qazaq balalaryn käsıpke tärbieleitın, eŋbekke baulityn, kedei azamattarǧa kün körıs tauyp beretın ortalyqqa ainaldy.

Qosşyǧūlovtar mūnymen şek­telmedı, sol kezeŋde qazaq jerıne jaŋa enıp jatqan şeteldık «Zinger», «Salamandra», «Iаkor» siiaqty ırı kompaniialarmen odaqtasyp, olardyŋ öndırısterıne kapital saldy. Qazırgı ortalyq alaŋdaǧy «Sine Tempore»
ǧimaratynyŋ maŋdaişasynda  Qosşyǧūlov  degen jazu bolǧan. Mıne osyndai tūlǧalardy köteru kerek.  Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda Sovet ökımetı azdyryp, tozdyryp, qyryp jıbergen arystarymyzdyŋ esımın qaita tırıltuımız qajet. Mıne, tärbie osylai qarapaiym ısten bastalady.

Änes Sarai: Öte dūrys aityp otyrsyŋ, Jambyl. Tarihta qattalǧan dünie jastardyŋ sanasyna jetpei qaluy mümkın. Jūrt köz aldynda tūrǧan närsenı ǧana köredı, köŋılıne toqidy. Al, menıŋ qosyp aitarym, qazırgı jastar meşıtterge köp barady. Dese de olarda Alla men Mūhammed paiǧambardan basqasyna şek keltıruge bolady degen ideia bar. Qazaqtyŋ bilerı, äulielerı, aqyndary olar üşın dınge eş qatysy joq.

Negızı, mūsylman dını alǧaş qanat jaiǧanda Baba Tüktı Şaşty Äzız, Arystan bab, Iаssaui, Qa­rahan sekıldı oŋtüstıktegı baptar, ru kösemderı köp eŋbek sıŋırgen. Sondyqtan bügıngı buyn sanasynda osy babalarymyzdyŋ salmaǧyn arttyruymyz kerek. Öitkenı, bız mūsylman dının ūstana otyryp, atalar ruhyn joǧaltpaǧan halyqpyz. Dıni uaǧyzdarda olardyŋ esımderın tömendetpeu, joǧaltpau qajet. Taza arab bolu – bızdıŋ mındetımız emes. Bälkım, būl islam qaǧidattaryna sai kelmes, sonda da el üşın qanyn, janyn qiǧan babalar ruhyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.

Jambyl Artyqbaev: Menıŋ oiymşa,  täuelsızdık degen ruhani bır dünietanymdyq konstanta siiaqty. Sezım, tüisınu degen mäseleler bızge jetpeidı. Soǧan bailanysty nätije de qalyptasady. Täuelsız eldıŋ azamatymyn degen tüisık, sezım bolsa ǧoi. Bız täuelsızdıkke ūlt-azattyq köterılıs arqyly kelgen joqpyz. Qazaq halqy keşegı patşa zamanynda memleketsızdendıru saiasatynan öttı. Ortaq handyq bilık joiyldy. Odan keiın ūlystardaǧy handyq bilık joiyldy. Aǧa sūltandyq joiyldy. Sodan keiın bız revoliusiia aldynda tek bolystyq bilıkte ǧana qaldyq. Sonyŋ özı jaqsy edı Alaş arystarynyŋ tuuyna mümkındık berdı. Al, keŋes zamanynda bızdı, tıptı qūlǧa ainaldyryp jıberdı. Qūldy qūl basqaratyn boldy.

Tılşı: Tıl dedık, dın dedık, dıl dedık, köptegen mäsele qauzaldy. Jaqynda ǧana ötken bır jiynda «Qazaq tılı – memlekettık tıl» degen jaŋa zaŋ qabyldaiyq degen oi aityldy. Mūhtar Şahanov, Tölen Äbdık syndy aǧalar qoldady mūny. Sonda bızde mynadai oi tuǧan-dy: Eger äŋgıme tek zaŋ qabyldauǧa tırelse, «Qazaqstandaǧy memleket qū­rauşy negızgı ūlttyŋ märtebesı turaly» zaŋ qabyldasaq qai­tedı… Sonyŋ ışınde qazaqtyŋ tılı, dını, dılı, bılımı, ekonomikasy,
basqa da ūlttyq mäseleler qam­tylsa degen. Sızderdıŋ köz­qa­ras­taryŋyz qalai?

Jambyl Artyqbaev: Äzırge mūndai zaŋ qabyldauǧa älı erte dep oilaimyn. Qabyldanyp jatqan zaŋdar köp, bıraq jūmys jasamaidy.

Qazırgı uaqytta ärkım ūlt üşın öz qolynan kelgen şaruasyn atqaru kerek…

P.S. Bızdıŋ qoldan kelgen şaruamyz – osy.

Basqosudan tüigenımız de osy – är qazaq ūltynyŋ örkendeuı, ösuı jolynda qolynan kelgenın ısteu kerek!

 

Qymbat TOQTAMŪRAT, Gülmira AIMAǦANBET, Ashat RAIQŪL