Qazaq halqynyŋ älımsaqtan jalǧasyp kele jatqan dästürlı ädet-ǧūrpyn, jön-josyǧyn bılu, üirenu jäne ömırde qoldanu – aǧaiyn-jūrtty adastyrmaityn aiqyn jol. Mūny otbasynda ata-ana, mektepte ūstaz, köpşılık ortada aqsaqaldar jastarǧa üiretıp, ūǧyndyryp otyrǧany jön.
BATALASU
Batalasu salt – är azamattyŋ, eldıŋ, tektılıktıŋ, sözde tūru jäne kelısımnıŋ, bırlıkke berıktıktıŋ ülken joly. Būl jol qūdalyqta, sert pen uädede, elşılıkte, el arasyndaǧy maŋyzy ülken şaralarda jasalady. Sonymen bırge batalasu han, aqsaqaldar, biler aldynda, aruaq ornynda jasalyp, qol alysyp oryndalatyn ǧūryp jäne ol ūzaq merzımge, tıptı mäŋgılıkke jalǧasady.
Batalasypty degen söz – el ışınde maŋyzy öte zor ıs. Arǧyn Amanjoldan Älımbet, Beiımbet, Şaqşaq (ataqty batyr Jänıbek tarhannyŋ atasy) tuady. Şaqşaq qaitys bolǧanda (XVII ǧasyr) onyŋ jas äielı Somaltyndy jaqyn qainysy Äiderkege qosady. Osy Somaltynnyŋ Şaqşaqtan tuǧan jas balasy Esnazar men Äiderkeden tuǧan Jylqaidar ekeuı eneles. Ekı bala bırge ösıp, er jetkennen keiın eldıŋ basty adamdary jinalyp: «Somaltyn qasiettı, önegelı ana boldy. Būdan bylai odan tuǧan Esnazar men Jylqaidar balalary bır ananyŋ balasy bolǧandyqtan, qanşa ata ötse de, bır-bırınen qyz alyspasyn, ömır boiy tuys bolyp sanalsyn» dep qol jaiyp, aruaq atyn aityp, batalasypty. Mıne, sol bata arada 400 jyldai uaqyt ötıp, arasy 12 ataǧa tolsa da, älı būzylǧan joq.
Batalasu – qasiettı ūǧym. Ony būzu – qazaq arasynda öte jaman ıs. «Bata būzǧan» degen – qarǧyspen teŋ, öte auyr söz.
BITIM
Bıtım salty – halyq arasynda maŋyzy zor, öte qiyn ärı kürdelı ıs. Būl – han, bi, aqsaqaldardyŋ aralasuymen bıtetın eldık şarua, öitkenı onyŋ bügıngı ǧana emes, aldaǧy bırneşe jyldyq, tıptı ǧasyrlarǧa ūlasatyn äleumettık, eldık qyzmetı men joly bar.
Erte zamandarda elaralyq jaugerşılık, soǧys, ūrys, jer dauy, jesır dauy, qūn dauy siiaqty el, er namysyna tietın ırı qaqtyǧystar men ūrys-janjaldar bolyp tūrǧan. Ol qaruly qaqtyǧys, ırı barymtalarǧa ūlasyp, el-jūrt tynyştyǧy būzylyp, elden bırlık pen yntymaq qaşqan. Mūndaida kektesken, öştesken, esesı ketken el jiı şabuylǧa şyǧyp, onyŋ soŋy kısı ölımıne deiın ūlasqan. Mıne, osyndaida ekı eldı bıtıstıretın, kelısımge şaqyratyn «Bıtım» tärtıptık zaŋyn qoldanǧan. Mūndai «ara aǧaiyndyqqa» sözı ötımdı, bedeldı el aǧalary men batyrlar, bi, şeşender jürgen. Olar ekı eldıŋ de uäjın tyŋdap, qiyn jerde jol, uäjdı jerde söz tauyp, bırlıkke, bıtımge şaqyra bılgen. Ketken ese, şyqqan şyǧyn, kısı qūny qaitarylǧan. Mūndai bıtım soŋy basy aq üi amanat pen syi-syiapatqa, qyz alysyp, qyz berısken qūdalyqqa, tös tüiıstırıp, dostyqqa jalǧasqan. Būl bıtımdı ekı eldıŋ aqsaqaldary berık saqtap, eskı dau-janjaldardy qozdyrmaudyŋ, eske almaudyŋ jön-josyǧyn, jolyn tauyp otyrudy mındetıne alǧan.
ALYQ JÄNE ALYM
Erte kezden-aq elder arasynda qaqtyǧys, jaulasu, soǧys bolyp tūrǧan. Mūndai şaiqastarda, ärine, bırı jeŋedı, bırı jeŋıledı. Osydan keiın ekı el bır toqtamǧa, bıtımge keledı. Būl – jai bıtısu, kelısu emes, jeŋgen jaqtyŋ öktemdıgı, jeŋılgen jaqtyŋ qol qusyryp, tıze büguı, ūrys zardaby, odan kelgen şyǧyn, şekkep japa. Osylardyŋ bärı eskerılıp, esepteledı. Mıne, osydan keiın ekı eldıŋ söz ūstar adamdary şeşımge keledı. Osynda alyq mäselesı qaralady. Alyq – şyǧyn mölşerınıŋ jeŋılgen jaqtan alynatyn qūny. Alyq mal, mülıkpen esepteledı. Jeŋılgen jaq mūny töleuge mındettı.
Halyqta alym degen de bar. Dästür boiynşa ol – qyz ūzatarda qūdalardan alynatyn käde. Demek, alyq pen alym ekı türlı maǧynada qoldanylady.
