Qajyǧali MŪHANBETQALİŪLY, jazuşy, memlekettık syilyqtyŋ laureaty: Ne jazsaq ta, bılıp jazaiyq…

Qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerı Qajyǧali MŪHANBETQALİŪLY
75 jasqa toldy. Syrbaz suretker tyrnaqaldy tuyndylarymen auzy dualy aǧalaryn eleŋ etkızıp, ädebiet esıgın erkın attady. Prozaşynyŋ qarymdy qalamynan tuǧan äŋgıme-hikaiattary – eşqandai şaşauy joq, bas-aiaǧy jinaqy, jarau attai jūtynyp tūrǧan körkem dünieler. Ūzaq jyl iın qandyryp jazǧan «Tar kezeŋ» romany da qazaq ädebietınıŋ qazynasyna qosylǧan sübelı eŋbek. Jetpıs bes degen beleske kelıp otyrǧan asyl aǧany tuǧan künımen qūttyqtai baryp, şaǧyn sūhbat örbıtıp edık…

– Aǧa, bala jasynan ädebietke, kıtap oquǧa qūştar bolmaǧan jannyŋ jazuşy boluy – ekıtalai dünie. Olai bolsa, sızdıŋ qalamger boluyŋyzǧa äser etken ortaŋyz qandai boldy, kımdı ülgı tūtyp, kımnen tälım aldyŋyz?
– İä, bızdı bala jastan ädebietke qūmar qylǧan – kıtap. Kädımgı körkem ädebi şyǧarmalar. Qazaq ädebietı pänınen sabaq bergen, audanymyzdaǧy joǧary bılımdı alǧaşqy mūǧalımderdıŋ bırı Ybyraev Arystanǧali degen ūstazymyzdyŋ da eŋbegı zor. Men osy kısıden tälım aldym.
– Sız äp degennen ädebiettıŋ şaǧyn janrynda önımdı eŋbek ettıŋız. Äŋgıme, povesterıŋızdı oqyrmandar joǧary baǧalap, ızdep jürıp oqydy. Bıraq keiıngı jyldary osy janrǧa qalam tartpai ketken sekıldısız, älde jazyp jürsız be?
– Ä degennen qalamgerlıktı ädebiettıŋ auyr janry – romannan bastaǧan kısıler sirek te bolsa, bar. Bıraq… solai etu jūrttyŋ bärıne qoiylar şart emes.
Ädette, bolaşaq jazuşylardyŋ köpşılıgı tyrnaqaldy şyǧarmasyn ädebiettıŋ şaǧyn janry – äŋgımeden nemese hikaiattan bastaidy. Bız de söittık. Eger jazǧan-syz­ǧanymdy Sız aitqandai:
«…oqyrmandar joǧary baǧalap jatsa, ızdep jürıp oqysa…» bärıne de myŋ da bır raqmet! Al endı… osy janrǧa keiıngı jyldary qalam tartpaǧan bolsam, onyŋ belgılı
sebepterı bar. Özıŋız bıletın «Tar kezeŋ» atty tarihi romandy jazu barysynda basqa şarua­larǧa moiyn būruǧa eş mümkındıgım bolmady. (Bälkım, menıŋ jūmys ısteu daǧdyma bır mezgılde ekı şyǧarmany qatar jazu säikes kelmegen şyǧar…)
Ärine, «Osyny äŋgıme etıp jazsam…» degen oitürtkı bolǧan (kündelık däpterıme belgılep qoiǧandarym da bar). Alaida şirek ǧasyrǧa juyq uaqyt ötıp ketkende, olardyŋ köbınen suynyp
qalyppyn jäne solardy
jazuǧa qyzyqtyrǧan sebep­ter de ūmyt bolypty. «Te­mırdı qyzǧan kezde soq­paǧan soŋ», ökıngennen paida joq. Esesıne, jaŋa siujetter, jaŋa ideia­lar mazalap jür. Solardy qolǧa alu kerek degen
oidamyn.
– Marhabat Baiǧūt aǧamyz sız turaly «Jiyrma jyl joǧalǧan jazuşy» dep «Tar kezeŋ» romany jaryq körgende «Egemen Qazaqstan» gazetınde köldei maqala jazdy. Rasynda, Sız Syrym Datūlynyŋ otarşyldyqqa qarsy köterılısın ındete zerttep, aituly eŋbegıŋızdı ūzaq jyl tolǧatyp jazdyŋyz. Ony jūrtşylyq jyly qabyldap, memleket tarapynan da joǧary baǧalandy. Osy süiektı şyǧarmany jazuǧa ne türtkı boldy, älı de alyp tūlǧa jaiynda aitylmaǧan tarihi derekter bar ma?
– Marhabat bauyrym da, basqa qalamdastarym da «jiyrma jyldan astam ua­qyt joǧaltyp alǧandary» ras. Sebebın joǧaryda aittym. «Osy süiektı şyǧarmany jazuǧa ne türtkı boldy?» degen saualyŋyzǧa toqtar bolsam, «El qamyn jegen erlerdıŋ, Söz bılgen janda qaqy bar…» (Yǧylman Şörekūlynyŋ İsatai-Mahambet dastanynyŋ epigrafy!) degen bır auyz söz sebep boldy.
Halyq taǧdyry tar kezeŋge tap kelgende, tyǧyryqtan şyǧar jol tapqan eldıŋ estı azamattary turaly jazba­ǧanda jazuşy nenı jazuy kerek?!
Al olar turaly älı de aitylmaǧan tarihi derekter, ärine, öte köp. Tek bır eskerer närse – men tarihi derekterdıŋ jinauşysy emespın, men körkem tarihi roman jazyp otyrǧan adammyn. Sondyqtan kıtaptyŋ körkemdık tınıne sıŋıspeitın köptegen oqiǧalar romanǧa enbei qaluy – tabiǧi jaǧdai.
– Keibır oqyrmandar qalamgerler bügıngı kündı emes, ötkendı jazuǧa qūştar dep syn taǧyp jatady. Şyndyǧynda, jyl sanap emes, ai sanap emes, kün sanap qūbylyp tūrǧan qazırgı qoǧamdaǧy körınıster söz zergerlerı nazarynan tys qalyp jatqan joq pa?
– «Qalamgerler bügıngı kündı emes, ötkendı jazuǧa qūştar» dep syn aityp jürgender – baiaǧy sosrealizm ädısımen synaudan älı de ajyrai almai jürgen baiǧūstar ǧoi. Äitpese nenı jazyp, nenı jazbau turaly qalamgerge talap qoiuǧa nemese kınä artuǧa kımnıŋ qandai qaqy bar?! Nemene jazuşy bıreudıŋ (iaki qoǧamnyŋ) jaldap alǧan malaiy ma?!
Al endı… bügıngı tırlık turaly şyǧarmalar kerek bolsa, qazırgı qoǧamdaǧy nebır jeksūryndar jaily jazylyp jatqan dünieler bar ǧoi… Kerek etken kısı tauyp alsyn da, oqysyn! Tek olar jaily tereŋ paiymdy, köp plandy şyǧarmalar tudyruǧa tarihi situasiialar älı pısıp-jetıle almai jatyr. Äitse de, ondai şyǧarmalar düniege älı keledı dep bek senımmen aituǧa bolady.
– Ara-tūra syn maqalalar jazasyz, mūndaǧy maqsatyŋyz ne?
– Men tek qana jazuşy emespın. Qazaqtyŋ memlekettık universitetın qyzyl diplommen üzdık bıtırgen kädımgı filologpyn! Filolog bolǧan soŋ, eŋ qarapa­iym ūǧymdar turaly tüsınıgınıŋ özı qate qalamgerlerdıŋ jazǧan-syzǧandary jaily lajsyzdan syni pıkırler aitatyn kezderım bar. Kerek deseŋız, solardyŋ basyn qūrap, «Toǧysar arnamyz bır tolǧanǧanda…» degen ädebi-syn ma­qalalarym toptas­tyrylǧan kıtap ta şyǧardym. Basty ūstanymym – «Ne jazsaq ta, bılıp jazaiyq, aǧaiyn» degen prinsip.
– Toqsanynşy jyldardyŋ basynda «Türkıstan» gazetınde qyzmet ıstep jürgende saiasi taqyryp­tarǧa bıraz qalam sıltedı­ŋız. Qoǧamdaǧy keibır keleŋsızdıkterdı aşynyp jazdyŋyz. Qazır de saiasi belsendılıgıŋız, azamattyq közqarasyŋyz qalai, älı de qandai mäselelerge alaŋdap jüresız?
– Jalpy, men saiasi belsendı adam emespın. Bıraq ol menıŋ özımdık azamattyq közqarasym joq degen ūǧymdy bıldırmeidı. Mūnyŋ aiǧaǧy – ara-tūra bolsa da, mer­zımdı baspasöz betterınde jariialanǧan oi-pıkırlerım. Oqyp körıŋızder… Älı de alaŋdatar jaittar jeterlık. Kezı kelgende, olar da jazylar.
– Bır maqalaŋyzda «kenetten qolymnan jazu kelmei qalsa, «adam aiaǧy baspaǧan» qalyŋ toǧailardyŋ bırındegı jalǧyz üi qoryqşynyŋ kömekşısı bolyp keter edım» dep aitypsyz. Osy oidan ainyǧan joqsyz ba?
– Būl saualyŋyzda baiandap otyrǧan oidy erterekte… tym erterekte… qolǧa qalam alǧan alǧaşqy jyldarda aitqanym ras. Bıraq odan berı san jyldar öttı ǧoi. Qalamger retınde qalyptas­tyq… Mıneki, «oqyrmandar joǧaltyp alyp, qaita tapqan jazuşy» dep özıŋız kelıp otyrsyz… Jūrt ızdeitındei bolsaq, endı belgısızdıktıŋ
tūmanyna sıŋıp, joǧalyp
ketudıŋ retı joq şyǧar.
– Jetpıs bestıŋ belesıne köterıldıŋız. Osyǧan deiın­gı ömırden ne tüidıŋız, ne bıldıŋız?
– Ömırden tüigenım: qolyŋnan kelgenınşe eŋbek et; qolyŋnan kelgenınşe töŋıregıŋdegılerge jaqsylyq jasa; al jaqsylyq jasau qolyŋnan kelmese, eŋ bolmaǧanda jamandyq jasama. Bılgenım: būl düniede tazalyqqa eşteŋe de jetpeidı. Bır üzım nanyŋdy adalynan je! Şyryldasaŋ, şyndyq üşın ǧana şyrylda!
– Äserlı äŋgımeŋızge raq­met, aǧa!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL