Keŋes Odaǧy tarihyndaǧy qanqyzyl kezeŋ – qanqūily ülken qyzyl terror BKP (b) Ortalyq Komitetınıŋ 1937 jyldyŋ 23 aqpany men 5 nauryzyna deiıngı aralyqta ötken äigılı plenumynan bastau aldy. Onda hatşy İosif Stalin «Partiia jūmysyndaǧy kemşılıkterdı, troskiişıler men basqa da ekıjüzdılerdı joiu şaralary turaly» dep atalatyn, özınıŋ taptyq kürestıŋ küşeie tüsetını turaly belgılı tūjyrymyn qaitalaityn baiandamasyn jasady. Mūrtty kösem öz sözınde: «…bız neǧūrlym alǧa qadam basqan saiyn, tabysqa köbırek jetken saiyn qanauşy taptyŋ qiraǧan qaldyqtary yzalana tüsedı, olar kürestıŋ ötkırırek türıne bärınen būryn baratyn bolady, osy arqyly Keŋes memleketıne zalaldaryn köbırek tigızedı, küirep bara jatqandardyŋ soŋǧy qarulary retınde kürestıŋ barynşa täuekel türlerıne köşedı» dedı.
Plenum bıtkennen keiın eldıŋ aumaǧynan köptegen «troskiişıler», «zinovevşıler», «oŋşyldar» ūstaldy. Mamyrdyŋ 14-29-y künderı joǧary äskeri basşylyqtaǧy M.Tuhachevskii, İ.Iаkir, İ.Uborevich jäne basqalar äskeri-faşistık bülık dep atalatyn ıs boiynşa qamauǧa alyndy. Al 23 mamyrda Ortalyq Komitettıŋ «NKVD mäselesı turaly» degen qaulysy qabyldanyp, BKP (b) qatarynan şyǧarylǧandardyŋ barlyǧy Mäskeudegı, Leningradtaǧy, Kievtegı antikeŋestık qūrylymdardyŋ qūramdaryna jatatyndary atap körsetıldı. Partiianyŋ 8 mausymdaǧy kelesı qaulysy troskiişıler men oŋşyldardy Azov-Qara teŋız şekterı aumaǧynan Qazaqstannyŋ alystaǧy audandaryna jer audarudy NKVD-ǧa mındettedı. Arada tört ai ötkennen keiın, 2 şıldede Ortalyq Komitettıŋ «Antikeŋestık elementter turaly» dep atalatyn № P51/94 şeşımı şyqty. Sol boida Stalinnıŋ qolymen jazylyp, ūlttyq ortalyq, ölkelık jäne oblystyq partiia komitetterınıŋ hatşylaryna joldanǧan qararda kulaktar ışındegı belsendılerın qamauǧa alyp, atyp tastau üşın barlyǧyn dereu baqylauǧa alu tapsyryldy. Osyǧan orai bes kün ışınde Ortalyq Komitetke atu jönındegı ükımdı şyǧaratyn jergılıktı jerler üştıgınıŋ qūramy men qamauǧa alynatyn (sosyn atylatyn), sondai-aq, jer audaryluǧa kesıletın adamdardyŋ sany turaly esep beru jükteldı.
Atalmyş şeşım arsyzdyǧy men aiarlyǧy jaǧynan adamzat tarihynda eşqandai quǧyn-sürgındı özıne teŋ keltırmeitın ǧalamat repressiianyŋ ıle-şala bastalyp ketuıne berılgen «belgı» sekıldı edı. Ony jüzege asyru maqsatynda NKVD osydan tura 80 jyl būryn 30 şıldede «Būrynǧy kulaktardy, qylmyskerlerdı jäne basqa da antikeŋestık elementterdı repressiialau jönındegı operasiia turaly» dep atalatyn № 00447 sandy būiryq şyǧardy. Repressiia jönındegı bırden-bır resmi qūjat – osy. Qanqyzyl kezeŋ, qanqūily zaman naq osy būiryqtan bastau alǧan. Osy pärmen arqyly 1937 jylǧy tamyzdan 1938 jylǧy qaraşaǧa deiın Odaq boiynşa 1,5 millionǧa juyq adam tūtqynǧa alynyp, olardyŋ 390 myŋy atyldy, 380 myŋy GULAG lagerlerıne jöneltıldı. Osylaişa bastapqyda üş aiǧa ǧana sozylyp, 268 myŋnan astam adamdy quǧynǧa ūşyratyp, 75,95 myŋ adamnyŋ ömırın qiiu jobalanǧan ıs-jospar äldeneşe esege artyǧymen oryndalyp, merzımı de sozylyp, ol jappai qyrǧynǧa alyp barǧan ülken qanqyzyl terrorǧa ūlasyp kettı. Būǧan osy qasaptyŋ basy-qasynda otyrǧan jer-jerdegı üştık müşelerınıŋ atuǧa joǧarydan qosymşa limit beru jönınde bır-bırımen jarysa sūraǧan ötınışterı jol aşty. Ony ūiymdastyrǧannyŋ bırı NKVD basşysynyŋ özı ekenı de köp ūzamai anyqtaldy.
Boiy bar-joǧy 1 metr 51 santimetr ǧana bolǧan oǧan el syrtynan bırden «ergejeilı qanışer» degen at qoiyp aldy. Sol jyldary halyq arasyna «Ejovtyŋ qolǧaby» degen ūǧym da keŋınen tarady.
Özınıŋ qamtuy jaǧynan orasan zor auqymǧa ūlasqan osynau operasiianyŋ basty oryndauşysy KSRO-nyŋ sol kezdegı Işkı ıster halyq komissary Nikolai Ejov boldy. Däl osy qandy qasap bastalǧanǧa deiın ony bıletınder onşalyqty köp emes-tın. Bıletınderdıŋ özınıŋ ol jönındegı derekterı şamaly edı. Al repressiia bastala salysymen onyŋ aty auyzdan tüspeuge ainaldy. Boiy bar-joǧy 1 metr 51 santimetr ǧana bolǧan oǧan el syrtynan bırden «ergejeilı qanışer» degen at qoiyp aldy. Sol jyldary halyq arasyna «Ejovtyŋ qolǧaby» degen ūǧym da keŋınen tarady. Būl qandyqol komissardyŋ şeŋgelıne bır tüsken adamnyŋ odan oŋailyqpen qūtyla almaitynyn bıldıretın-dı. Ökınışke qarai, arnaiy tapsyrmamen gazetter ony ökırte maqtasa, el aqyndary tamsana öleŋ arnady.
Özınıŋ aldyndaǧy Viacheslav Menjinskii men Genrih Iаgodaǧa, özınen keiıngı Lavrentii Beriiaǧa qaraǧanda, Ejovtyŋ bır erekşelıgı, ol būlar siiaqty käsıbi chekist emes, salaǧa partiia organdarynan kelgen qyzmetker edı. Stalin ony bosbelbeu Iаgodanyŋ ornyna äkelıp qoiǧanda-aq oiynda osy terror tūrǧan siiaqty. Ejov chekister ortasyna 1934 jyly keldı. Būl kezde ol Ortalyq Komitettegı azyq-tülık bölu bölımın basqaryp jürdı. Osymen bırge BKP (b)-nyŋ partiia qataryn «tazalaumen» ainalysatyn komissiiasyna engızıldı. Sol jyly XVII sezd ötıp jatqan kezde Iаgoda men Ejovqa delegattardyŋ köŋıl-küilerın baqylau tapsyryldy. Olar jasyryn dauys beru kezınde kımnıŋ kımge büiregı būratynyn mūqiiat qadaǧalap tūrdy. Sol arqyly Ejov erekşe bır berılgendık keipımen «senımsız adamdar» men «halyq jaularynyŋ», iaǧni İosif Stalinge emes, Sergei Kirovqa dauys bergenderdıŋ tızımın jasady.
Partiia forumynan keiın köp ūzamai Kirovtıŋ atyp öltırılgenı belgılı. Stalin osy ıstı tekserudı Ejovqa mındettedı. Özıne berılgen mūndai senımge masattanǧan Ejov mūrtty kösemnıŋ ümıtın aqtau üşın baryn saldy. Söitıp, bülıktıŋ bastauynda Zinovev pen Kamenev tūrǧan etılıp qūrylǧan «Kirov tasqynynyŋ» qaharyna myŋdaǧan adam ūşyrady. Mūnyŋ soŋy Leningrad qalasy men oblysy aumaǧynan 39 660 adamnyŋ jer audaryluyna aparyp soqtyrdy, 24 374 adam ärtürlı jazalarǧa tartyldy. Bıraq mūnyŋ bärı endı bolatyn ülken terrordyŋ aldyndaǧy daiyndyq jattyǧuy, repetisiia sekıldı ǧana närse edı.
Osyndai belsendılıgı arqasynda Nikolai Ejov 1935 jylǧy aqpanda Ortalyq Komitettıŋ partiialyq baqylau komissiiasynyŋ töraǧasy jäne Ortalyq Komitettıŋ hatşysy bolyp sailandy. Al 1936 jyldyŋ qyrküiegınde ony taǧdyr küllı älemge qanışer retınde tanytatyn qyzmetıne alyp keldı. Sol künderı Kavkazda demalyp jatqan İ.Stalin men A.Jdanov Mäskeuge şūǧyl jedelhat jıberıp, onda Molotov, Kaganovich bastaǧan Ortalyq Komitet saiasi biurosynyŋ müşelerıne Ejovty Işkı ıster halyq komissary etıp, oǧan orynbasar retınde Agranovty bekıtıp berudı tapsyrdy. Būiryq sol boida oryndalyp, Ejov qazan aiynda özınıŋ jaŋa vedomostvodaǧy lauazymyn atqaruǧa kırıskenı turaly būiryq şyǧardy. Qazannyŋ 27-sınde ol saiasi biuro qūramyna kandidat retınde engızıldı. 1937 jyldyŋ 27 qaŋtarynda kök petlisaǧa marşal jūldyzdary qadalǧan pogony bar memlekettık qauıpsızdık bas komissary degen jaŋa lauazymǧa ie boldy. Sol jyly 17 şıldede baiyrǧy bolşevikterdı quǧynǧa salǧan «erlıgı» üşın Lenin ordenımen marapattalyp, Soltüstık Kavkazdaǧy Sulimov qalasyna Ejovo-Cherkessk degen jaŋa at berıldı.
Būl kezde Işkı ıster halyq komissaryna memlekettık qauıpsızdık pen milisiia organdary, būǧan qosa, ört jäne tasjoldar küzetı sekıldı qosymşa qyzmetter baǧynatyn edı. Ol bükıl eldı uysynda ūstaityn alyp ta ülken qūrylym bolatyn. Ejov öz oryntaǧyna otyrysymen antikeŋestık közqarasta sanalǧan, tyŋşylyq jasaidy dep küdık keltırılgen adamdardy quǧyn-sürgınge salyp, partiia qataryn «tazalaudy», jūrtty jappai qamaudy, olardy äleumettık ahualyna, ūlty men ūiymdastyruşylyq qabıletıne qarai jer audarudy bılek sybana bastap kettı. Būǧan Ortalyq Komitettıŋ 1937 jyly nauryzdaǧy plenumynda berılgen NKVD organdaryn tärtıpke keltıru jönındegı tapsyrma jeleu boldy. Sonyŋ dümpuımen vedomstvonyŋ 2 273 qyzmetkerı qamaldy. Būdan bölek, Ejovtyŋ tūsynda NKVD-nyŋ jergılıktı organdaryna qanşa adamnyŋ qamauǧa alynyp, tergeu kezınde azaptaluy qanşa adamnyŋ atyluy, jer audaryluy nemese türmeler men lagerlerge jıberıluı tiıs ekenı jönınde naqty nūsqama kele bastady.
Nikolai İvanovich Ejov, resmi derekke sai, 1895 jyly Peterburgte jūmysşy otbasynda düniege kelgen. Keiınırek Ejovtar otbasy Suvalk guberniiasyna köşıp baryp, äkesı İvan polisiiaǧa jūmysqa kıredı. 1906 jyly olar bastauyş mektepten soŋ ūldaryn tıgınşılıkke üirenu üşın Sankt-Peterburgtegı tuystaryna jıberedı.
1915 jyldyŋ jazynda Nikolai öz erkımen armiiaǧa alynady. Ol 76-şy jaiau äskerler polkınde jattyǧudan ötkennen keiın Soltüstık-Batys maidanǧa jöneltıledı. Bıraq ekı aidan keiın jaraqat alyp qalǧan soldat tylǧa qaitarylady. 1916 jylǧy jazdyŋ basynda ol boiynyŋ tym qysqalyǧyna bailanysty sap qyzmetıne de jaramai, Vitebskıde ornalasqan tyl şeberhanasyn küzetuge qoiylady. Taǧy bır derekte onyŋ osy kezde ştabqa pisar bolyp alynǧany söz etıledı. Ol 1919 jylǧy säuırde Qyzyl armiia qataryna şaqyrylyp, Saratovtaǧy äskeri radister daiarlaityn mektepte pisar bolady. Sosyn jarty jyldan keiın mekteptıŋ komissary bolyp taǧaiyndalady. Ejovtyŋ partiia organdaryndaǧy mansaby 1921 jyly Mäskeuge qonys audarǧannan keiın bastaldy. Mūnda kelgesın bes aidan soŋ Ortalyq Komitettıŋ ūiymdastyru biurosy ony Marii oblysy gubkomyna hatşy etıp jıberedı. Qanıpezerdıŋ mūnan keiıngı ızı Qazaqstan jerınde sairap jatyr.
Ejov būdan ärı Semei gubkomynyŋ jauapty hatşysy, Qyrǧyz obkomy ūiymdastyru bölımınıŋ meŋgeruşısı, Qazaq ölkelık komitetı jauapty hatşysynyŋ orynbasary bolyp qyzmet atqaryp, Mäskeuge Ortalyq Komitettıŋ azyq-tülık taratu bölımınıŋ nūsqauşysy bolyp oralady. Ony būl qyzmetke şaqyrǧan 1925 jyldyŋ jeltoqsan aiynda ötken BKP (b) XIV sezı kezınde tanysqan İvan Moskvin edı. Ol ekı aidan keiın Ortalyq Komitettıŋ azyq-tülık taratu bölımıne meŋgeruşı bolyp taǧaiyndalady da, Nikolaidy özıne nūsqauşy etıp qyzmetke alady.
Stalin men Ejov qolǧa alǧan nauqan barysynda Odaq boiynşa 3,5-4 millionǧa juyq tūrǧyn repressiiaǧa ūşyrap, 650 myŋdai adam atylǧan degen derek bar.
1930 jylǧy qaraşada Ejov özınıŋ bastyǧy Moskvinnıŋ ornyna otyrady. Keibır mälımetterge qaraǧanda, būl kezde onyŋ Stalinmen jeke tanystyǧy ornap qoiǧan sekıldı.
«Men Ejovtan artyq ülgılı qyzmetkerdı bılmeimın, – dedı Moskvin 1936 jyly GULAG-ta otyrǧan özınıŋ küieu balasy, jazuşy Lev Razgonǧa. – Dälıregı, qyzmetkerdı emes, oryndauşyny. Oǧan bır närsenı tapsyryp qoiyp, teksermese de bolady, ol mūny tap-tūinaqtai etıp jasaidy. Ejovta bır ǧana kemşılık bar: ol bır bastaǧan ısın qaityp toqtata almai qalady. Sondyqtan keide der kezınde toqtata qoiuǧa tura keledı».
Ekeuı bırge qyzmet etıp jürgen kezderınde Moskvin kün saiyn tüste üiıne kelıp tamaqtanatyn edı. Köp rette Ejovty özımen erte keletın. Bastyǧynyŋ äielı Sofia mūny «toraişa» dep erkeletıp atap, jaqsylap toiyndyryp jıberuge tyrysatyn.
1937 jyly Moskvin ataqty 58-bap boiynşa «10 jylǧa hat jazysu qūqynan» airylǧan sipatpen Sıbırge lagerge aidaldy. Ejov özınıŋ aldyna ol jönınde «Qamalsyn» degen standartty qarar kelgende, mız baqpastan, qol qoiyp, janyna «Äielı qosa qamalsyn» dep jazyp qoiady. Osydan keiın Sofia Moskvinaǧa aǧylşyn barlau qyzmetınıŋ tapsyrmasy boiynşa Ejovty u berıp öltırmekşı boldy degen aiyp taǧylyp, aiaq astynan atylyp ketedı. Eger būryn otbasynyŋ «dosy» bolǧan komissar aralaspaǧanda, baiǧūs äiel lagerge aidalu sekıldı «jeŋıl-jelpı» jazamen qūtylyp ketetın be edı…
1937-1938 jyldary Odaq aumaǧyn ala qūiyndai şaiqaltyp ötken repressiianyŋ bar zardaby men zalalyn Qazaqstandaǧy ziialy qauym da az tartqan joq. Sol ekı jylǧa tolar-tolmas uaqytta «ūltşyl-faşist» jäne tyŋşylyq jasady degen aiyppen qazaqtyŋ köptegen qairatkerlerı quǧyn-sürgınnıŋ jazyqsyz qūrbany boldy. Mädeniet pen önerdıŋ Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Jüsıpbek Aimauytov, Jaqyp Aqbaev, Halel Dosmūhamedov, Mūhamedjan Tynyşbaev, Maǧjan Jūmabaev, Ǧabbas Toǧjanov, Säken Seifullin, Iliias Jansügırov, Beiımbet Mailin, Sanjar Asfendiiarov, Jūmat Şanin, Qoşke Kemeŋgerūly siiaqty ūlt maitalmandary solardyŋ jolyn qūşty. Būlardyŋ bärıne taǧylǧan aiyptar estı adamnyŋ külkısın keltıredı. Olardyŋ arasynda Qazaqstanda 20-30 jyldary oryn alǧan köterılısterdı qoldauşy boldy, auyl şaruaşylyǧyndaǧy daǧdarysty ūiymdastyrdy, japon barlau qyzmetıne jūmys jasady, respublikanyŋ Odaqtan bölınıp şyǧuyna äreket ettı degen siiaqty tırkester köbırek kezdestı. Respublikada 1937 jyly osy tärızdı aiyp boiynşa 105 myŋ adam qamalsa, solardyŋ 22 myŋy atylyp kettı. Stalin men onyŋ Ejov siiaqty ergejeilı jandaişaby jürgızgen Qyzyl terror qazaq ūltynyŋ qaimaǧyn sylyp tüstı, tıptı olardyŋ äielderı, özge de otbasy müşelerı qandy şeŋgelden qūtylmady.
1937 jyldyŋ basynda Qazaqstannyŋ Ortalyq Komitetınde 85 müşe men 35 kandidat bolsa, jyl soŋynda solardyŋ 38-ı ǧana qaldy.
El eseŋgırep qaldy, jūrt ışınde ülken ürei paida bolyp, jaqyn adamdardyŋ özı bır-bırıne senbei sekemdenetın, küdıktenetın, bır-bırıne aryz «domolatatyn» zar zaman tudy.
Stalin men Ejov qolǧa alǧan nauqan barysynda Odaq boiynşa 3,5-4 millionǧa juyq tūrǧyn repressiiaǧa ūşyrap, 650 myŋdai adam atylǧan degen derek bar. Keşegı künı kösemnıŋ janynda bırge jürıp, töŋkerıs jasaǧan Troskii, Kamenev, Zinovev, Rykov, Buharin siiaqty eŋ senımdı serıkterı men olardyŋ müddelesterı tügeldei joiyldy. Būlar qūrǧan eldıŋ qyzyl jalauy qyzyl qan men qyzyl terrordyŋ simvolyna ainaldy.
1938 jyldyŋ basynda Ejov «qojaiynnyŋ» özıne salqyn tarta bastaǧanyn baiqaidy. Joǧary lauazymdy chekist Mihail Şreider keiın baiandaǧandai, halyq komissary öz saiajaiynda äbden araq ışıskennen keiın qarauyndaǧylarǧa: «Bükıl bilık bızdıŋ qolymyzda. Kımdı ölımge kesudı, kımge aiaugerşılık jasaudy özımız ǧana şeşemız. Endı obkom hatşylarynan bastap barlyǧy bızdıŋ aiaǧymyzdyŋ astynda jürulerı kerek» deidı.
Nikolai Ejovtyŋ «ūly kösem» yqylasynan qaǧys qaluynyŋ basty sebebı onyŋ özıne tiıstı mındettı atqaryp bolǧanynda jatsa kerek. Ol būdan keiın de jylǧa juyq uaqyt özınıŋ oryntaǧynda otyrdy. Aldymen 1938 jylǧy 8 säuırde Su kölıgı narkomy qyzmetın qosa atqaratyn bolyp belgılendı. 22 tamyzda oǧan Lavrentii Beriia orynbasar bolyp keldı de, bilıktıŋ bişıgın özıne tartyp ala bastady. Narkomat boiynşa būiryqtardyŋ bärıne ekeuınıŋ qoldary qatar qoiylatyn boldy. Qaraşa aiynda İvanov oblystyq NKVD bastyǧy Juravlev Ortalyq Komitettıŋ saiasi biurosyna Ejovty aiyptaǧan hat joldady. Qaraşanyŋ 17-sınde sol hat boiynşa qauıpsızdık qyzmetınıŋ jūmysyna qatty soqqy berılgen qauly qabyldandy. 23 qaraşada Ejov öz erkımen qyzmetten bosatu turaly ötınış berdı. Ekı künnen keiın ol ornyn bosatyp şyqty. Bıraq Su kölıgı narkomy bolyp qala berdı. 1939 jylǧy 10 qaŋtarda Halyq komissarlary keŋesınıŋ töraǧasy Viacheslav Molotov jūmysqa keşıgıp kelgenı üşın Ejovqa sögıs berdı. Al 9 säuırde Su kölıgı narkomy qyzmetınen de kettı.
Ejov kelesı künı Malenkovtyŋ kabinetınde tūtqynǧa alyndy. Onyŋ ısın Beriia men onyŋ dosy Bogdan Kobulov jürgızgen. Ejovqa memlekettık töŋkerıs jasauǧa äreket ettı degen aiyp taǧyldy. Mūndai aiyptardyŋ qalai taǧylatynyn, ony moiyndamasa özınıŋ qandai hälge duşar bolatynyn öte jaqsy bıletın, osy jüienı özı qalyptastyrǧan Ejov tergeu kezınde de, sotta da aqtalǧan joq, bärın moiyndai berdı. «Men salany 1400 chekisten tazarttym, – dedı ol. – Bıraq menıŋ kınäm mūnda emes, men solardyŋ sanyn būdan da arttyra almaǧanym üşın ökınemın. Men öz qanatymnyŋ astyna diversanttardy, ziiankesterdı, tyŋşylardy jäne halyq jaularynyŋ basqa da türlerın jasyryp kelıppın».
Keŋes Odaǧy sekıldı orasan zor kölemdı alyp jatqan alyp elde ülken terrordyŋ basty jürgızuşı-oryndauşysy bolǧan kışkentai kısınıŋ soŋǧy sözı osy boldy. Sol zamandaǧy qanşama bırtuar, ūltjandy, ūly tūlǧalardyŋ taǧdyry osyndai ergejeilı boily, ūsaq oily şabarman jendetterdıŋ qolynda bolǧany ökındıredı. Totalitarlyq zamandaǧy qyzyl terrordyŋ auyr sabaǧy osyndai…
Erkın QYDYR
