Qazaq jerınıŋ asty-üstı qazynaǧa toly. Ärine, bız būl jerde qazba bailyqty ǧana meŋzep otyrǧan joqpyz, san ǧasyrlardan köş tartqan asyl mūralardyŋ köptıgın de aitamyz. Ötken ǧasyrda qazaq dalasynan tabylǧan «Altyn adam» beinesı adamzat örkenietındegı älemdık sensasiia sanaldy. Odan berı de otandyq arheologtar osy salada bırqatar ǧylymi jaŋalyqtar aşty. Juyrda osyndai taǧy bır tyŋ jaŋalyqty estıdık.
KÖNE DÄSTÜRDIŊ KELBETI
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ arheolog-ǧalymdary Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Abai audany aumaǧynan qola däuırınıŋ qūndylyǧy sanalatyn jädıgerlerdı tapqan.
Jalpy, atalǧan universitettıŋ rektory, belgılı ǧalym Erlan Sydyqovtyŋ bastamasymen Qazaqstandaǧy arheologiialyq zertteuler jūmysy qolǧa alynǧan. Osy maqsatta 2014 jyly zertteu ekspedisiiasy qūrylyp, onyŋ negızgı ekı baǧyty taŋdalady. Bırınşısı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Abai, Aiagöz jäne Jarma audandarynyŋ aumaǧy bolsa, ekınşısı – Aqmola oblysynyŋ Atbasar, Zerendı ölkesı.
– Bızdıŋ maqsatymyz, – dep sözın bastaǧan oqu ordasynyŋ arheologiia jäne etnologiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Ūlan Ümıtqaliev, – arheologiialyq tabylǧan mūralar arqyly sol däuırdıŋ kelbetın bügıngı adamnyŋ köz aldyna elestetıp, naqty aqpar berıp, jädıgerlerdı tyŋǧylyqty ärı keşendı zertteudı közdedık. Olar jaiynda derektı film tüsırsek deimız. Bügıngı halqymyzdyŋ saq jäne türkı däuırınıŋ arasyndaǧy etnogenezdık bailanysty anyqtap, etnografiialyq zertteuler jürgızu. Sonymen bırge, tūrǧylyqty jerdıŋ ädep-ǧūrpy men salt-dästürın, tabiǧaty jäne jer-su ataularyn zertteudı mūrat tūttyq, – deidı ol.
Bız sözge tartqan ǧalym – «Şyŋǧystau» arheologiialyq ekspedisiiasyn basqaryp, qūndy oljany tapqan azamat.
– Jalpy, sızder zerttegen ölke turaly būrynǧy ǧalymdardyŋ jazǧan derekterı bar ma?
– Ärine, bız onyŋ barlyǧyn tolyq zerttedık. Būryn ol jerde kımder bolyp, hatqa tüsırıp, ne jazǧandyǧyn anyqtadyq. Reseilık Sergei Chernikov degen ǧalym 1949-1967 jyldary Şyǧys Qazaqstan öŋırınde bolyp, osy aimaqqa zertteu jūmystaryn jürgızgen. Ol bır sözınde Şyŋǧystau öŋırınde, bügıngı Abai audany aumaǧynda erteden kele jatqan eskertkışter bar ekendıgın aityp, olardyŋ zerttelmei jatqandyǧyn baiandaǧan. Sodan keiın osy ölkenıŋ tumasy, arheolog-ǧalym Äbdımanap Orazbaev aǧamyzdyŋ jazǧan eŋbekterın oqydyq. Osyndai ǧylymi naqty derekterge süiendık. Sodan keiın būl jer ūzaq jyldar boiy poligon aimaǧy sanalyp, arheologtarǧa jol jabyq boldy. Köptegen tarihi eskertkışter zerttelmei qaldy. Bır jaǧynan, men de osy eldıŋ balasymyn. Sondyqtan maǧan tuǧan jerımnıŋ ärbır qyry men tasy tanys. Olardyŋ barlyǧy ötken tarihtan syr şertıp tūrǧandai bolady.
«QYRYQÜŊGIRDIŊ» QŪPİIаSY
Abai audanynyŋ oŋtüstık-batysyna qarai Qarqaralymen şektesken Şaǧan degen özen aǧady. Onyŋ boiynda Toqtamys batyr auyly bar. Sonyŋ ırgesındegı «Qyryqüŋgır» dep atalǧan jerden qola, erte temır däuırı jäne ǧūn, türkı, sarmaq kezeŋderı men keiıngı qazaq zirattaryna deiıngı bırın-bırı jauyp jatqan kölemı ekı şaqyrymdy qūraityn qorym tabylǧan. Ol biık alaŋqai özen jaǧasynda ornalasqan. «Köne däuırdı mekendegen adamdardyŋ tüsınıgınde tūrǧylyqty meken men zirattardyŋ ortasyn mındettı türde özen bölgen. Būl «ölıler älemı sudyŋ ar jaǧynda bolu kerek» degen ūǧymdy bıldıredı. Bız osy jerdı üş jyl qatarynan zerttedık. Būǧan deiın 12 qola däuırınıŋ qorşauy atalǧan äleumettık därejesı tömen adamdar men ülken bır qorşau qazyldy. Onyŋ kölemı 25h25 m qūraityn erekşe eskertkış deuge bolady. Sonymen bırge, «mūrtty oba» atalǧan erte temır däuırınıŋ ǧūryptyq eskertkışın anyqtadyq. Odan qūrbandyqqa şalynǧan jylqynyŋ süiegı men qyş ydystary tabyldy. Al basty jaŋalyǧymyz: qola däuırıne jatatyn qorymnan erkek pen äieldıŋ jäne balanyŋ süiegın taptyq. Bärı de bır alaŋda jatqanymen, bölek
jerlengen. Bır otbasynyŋ müşelerı boluy kerek. Onda er adamdy oŋ iyqpen jatqyzǧan. Mäselen, ananyŋ qūrsaǧynda säbi qalai jatady, däl sondai keiıpte. Äieldı sol iyqpen qoiǧan. Balany da oŋ iyqpen jerlegen. Demek, ony er bala dep aituǧa bolady. Bastysy, er adamnyŋ aiaq jaǧynan – 140 asyq, äieldıŋ aiaq jaǧynan
37 asyq tabyldy» dedı ǧalym. Tabylǧan asyqtardyŋ barlyǧy jaŋa emes, müjılgen, egılgen, qolǧa ūstalǧan, tıptı tūmar retınde moiynǧa taqqandar da kezdesken.
ASYQ TURALY AŊYZ
«Bızdı bır oi jeteleidı. Mūsylmandyqqa deiıngı köne däuırde qaitys bolǧan adamǧa «topyraq salu» degen ǧūryp bolǧanǧa ūqsaidy. Ol uaqytta da zirat basyna tek er adamdar barǧan sekıldı. Asyq – er azamattyŋ belgısı. Iаǧni, jerleuge barǧan adam zirat basyna asyq aparyp, topyraq retınde salǧan. Al keibır tūmar belgısındegı asyqtardy adamdar et jaqyn tuystary qaza bolǧanda olarmen qimastyqpen qoştasyp, moinyndaǧy asyǧyn üzıp salǧan dep oilaimyn. 140 asyqtyŋ kezdesuınıŋ özı bır syr. Qola däuırınde, iaǧni osydan üş myŋ, ekı myŋ jyl būryn jüz qyryq adam jerleuge qatysu degen kädımgıdei ülken jinalu bolyp esepteledı» deidı arheolog.
Ärine, mūndai jaǧdai būrynǧy ǧalymdardyŋ zertteuınde de kezdesken. Ony Resei arheologtary Euraziia dalasynda keŋ taraǧan dep aitady.
Olar asyqtardy köbınese balalardyŋ beiıtınde kezdesedı dep jazady. Keŋırek aşyp körsetpei, «balanyŋ oinap, ūtyp alǧan asyǧy» degen pıkır keltıredı. Al bızdıŋ oiymyzdy naqtylai tüsetın dünie, äielden otyz jetı asyqtyŋ tabyluy beker emes. Būl tek bır ǧana qabırden kezıkpegen. Basqa da qorymdardy zertteu kezınde aituly mädeniettıŋ osy ölkede keŋ taraǧany körınedı.
Bızdıŋ halqymyzda asyq turaly aŋyz köp. Ol jaiynda aitylǧan naqyl söz de jeterlık. «Asyq oinaǧan azar…» degen maqaldy bala künımızden bılemız. Bıraq onyŋ astaryna jıtı üŋılgen joqpyz. Söitsek, onyŋ da sebebı bar eken. Asyq turaly aŋyzdardy Ūlan Ümıtqaliev bızge ädemılep aityp berdı. Onyŋ aituynşa, bır adam jaqyn aǧaiynnyŋ balasyn bauyryna bassa, oǧan yrymdap, asyq jılık beredı. Qyz balany asyrap alsa, kärı jılık beredı. Oŋtüstık Qazaqstanda kie qonǧan Asyq atanyŋ mazary bar. Keibıreuler ol kısını asyqty jaqsy oinaǧan dep aitady. Būl dūrys emes. Ol kısı äulie bolsa, asyqty iırıp otyryp, joramal jasaityn qasietı bolǧan deuge bolady. Bır kezde asyq eldık mäselelerdı şeşetın maŋyzǧa ie bolǧan. Köne qoǧamda asyq qūmar oiyn sanalǧan. Däulettı adamdar osy oiynǧa qūmar bolǧany sonşa, bır üiır jylqysy men jüzdegen qoiyn salyp jıberetın bolǧan. Qazaq handyǧy däuırınıŋ tūsynda älgı aitqan qūmar oiynǧa tyiym salǧan eken.
TARİHTY TEREŊ TANİMYZ
Sondai-aq, ǧalym qorymnan sol uaqyttaǧy äielder taqqan altyn äşekei, süiekten jasalǧan jebe, qabannyŋ, qasqyrdyŋ tısınen jasalǧan tas monşaqtardyŋ tabylǧanyn aitady. Altyn äşekeilerdıŋ köbı ūrlanǧan. Bügınde qūndy jädıgerlerdıŋ barlyǧy mūqiiat zerttelude. Aldymen ärbır tabylǧan zatqa arheologiialyq boljam jasalady. Būǧan deiın qazbalardan tabylǧan jädıgerlermen salystyrady. Olardyŋ barlyǧy bızdıŋ däuırımızge deiıngı on ekınşı ǧasyrdan, iaǧni qola däuırınıŋ orta kezeŋınen syr şertetın mūralar dep aituǧa bolady.
Osy jädıgerlerdı qaraǧandylyq Arman Beisenov degen ǧalymmen bırlesıp, Londonǧa tekseruge jıbergen.
Saiyp kelgende, elordalyq arheologtardyŋ tapqan jädıgerlerı tamyry tereŋ tarihymyzdy tanuǧa qosylǧan sübelı eŋbek dep baǧalauǧa bolady.
Azamat ESENJOL
