Jüzın körmei, sözın estıseŋız, qazaq ekenıne kümänıŋız bolmaitynyna kuälık beremın. Vladimir jan-tänımen qazaqqa ainalyp ketken siiaqty. Endı şe… «Menıŋ bır ǧana Otanym bar, ol – Qazaqstan» deidı. Qazaqtyŋ salt-dästürlerın bır kısıdei ūstanady. Tıptı, jūma namazyna qatysyp, dastarqan basynda bata beretını bar.
Mūhtar Maǧauinnıŋ orys keiıpkerın «sary qazaqqa» ainaldyrǧan qazaq baiy emes pe? Al, Vladimir Şnaiderdı «sary qazaq» qylǧan äkesı – Aleksandr. Tüp-tūqiianymen nemıs. Qairan äke qazaqtyŋ keŋ qūşaǧyna razy bolsa kerek, ömırınde atajūrtyna qaitudy oilamaǧan da, būl turaly taqyrypty otbasynda qozǧatpaǧan da. Tört apasyn qazaqqa berıp, qazaqtan tört kelın tüsırıptı. Bırı – Vladimirdıŋ üiındegı äpkemız.
Irı denelı, eŋsegei boily, el aǧasynyŋ jasyna kelgen «sary qazaqtyŋ» ata-babalary topyraǧymyzǧa qalai keldı? 1941 jyldyŋ küzınde Kavkaz töŋıregındegı halyqtyŋ deportasiiaǧa ūşyraǧany tarihtan belgılı. Sol tūsta aimaqtaǧy nemıster de erıksız jer audarylǧan. Köptegen qandastarymen bırge Şnaiderler otbasy da qazaq dalasynan bır-aq şyǧady. «Kavkazdaǧy nemısterdı bar-joǧy bır saǧattyŋ ışınde jinap aldy da, kädımgı mal tasityn vagondarǧa toǧytty. Jol azabyn ekı jarym ai boiy bastan keştık» dep aityp otyratyn äjem, jaryqtyq. Soǧystyŋ uaǧy ǧoi, maidan dalasyndaǧy qyp-qyzyl örtke, ūrysqa tap bolǧan künderı de bar eken» deidı Şnaiderdıŋ nemeresı.
Keŋes zamanyndaǧy «köregen» saiasat osynda qonys audarǧan nemısterdı bır öŋırge şoǧyrlandyrǧan joq. Är auylǧa bölıp tastaǧan. Būl da qart tarihtan aian bızge. «Bızdıŋ tuystarymyz Pavlodar oblysyna qarasty qazaqy auylǧa tüsedı. Äkem osy auylda 1943 jyly düniege kelıptı. Atam NKVD-nıŋ ūiǧarymymen «halyq jauy» atanyp, eŋbek armiiasyna alyndy. Alaida, densaulyǧyna bailanysty 1946 jyly otbasynyŋ ortasyna qaita oraldy. Bıraq köp ūzamai ömırden ozdy» deidı Vladimir. İä, Şnaiderler äuletı qonystanǧan auyldyŋ qazaqtary ol kezde älı orystanyp ülgermegen-tın. Nemısterdıŋ ışınde de orys tılın meŋgergender şamaly edı. Qazaq qazaqşa, nemıs nemısşe söiledı. Bıraq köpşılık qazaq tılınde söilegennen keiın, nemıster de sol tılge beiımdeluge tura kelgen. «Bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ tıl meŋgeruı osylai bastaldy, – degen keiıpkerımız äŋgımesın bylai jalǧady: – nemıstıŋ V.Radlov degen ataqty türkıtanuşy ǧalymy sonau Berlinnen Barnauyl qalasyna kelıp, tau-ken uchilişesınde därıs bergen eken. Ol Aziia halyqtarynyŋ tılın meŋgerudı qalmaq tılınen bastapty. Mūnda nazar audararlyǧy, bır auyz orysşa bılmeitın ǧalym qalmaq ūltynyŋ ökılın özıne ūstaz etedı. Al, özı bır auyz qalmaq sözın bılmeidı. Bıraq tıldı erkın meŋgeredı. Menıŋ de qazaq topyraǧyna kelgen ata-babalarymnyŋ tıl üirenuıne orta äser ettı. Iаǧni, ainalamyzdyŋ bärı qazaqtar. Äkem de, men de qazaq jerınde düniege keldık. Qazaq tılın üirenemız dep üirengen joqpyz, tılımız qazaqşa şyqty». Al kerek bolsa…
Aita keterlıgı, olar otbasynda üş tılde söilesken. Äjesı – nemısşe, anasy – orys mektebınde oqyǧan qalalyq, sondyqtan, orysşa, äkesı üş tılde – qazaqşa, orysşa, nemısşe kösılte söilegen. Qoǧamdyq ortamen bärı de qazaqşa tıl tabysqan.
Aleksandrdyŋ balalarynyŋ qazaq tılıne jatyq boluynyŋ taǧy bır sebebı, auylda qazaq mektebı ǧana bolǧan. Äke belınen taraǧan toǧyz ūl-qyz sonda bılım aldy, oqydy. Orysşa ūqpasaŋyz, aş qaldyratyn zaman. On ekı şaqyrym qaşyqtyqtaǧy auylda sol tılde bılım beretın mektep-internat bar. Auyldyŋ keibır pysyqailary balalaryn sonda oqytyp jatqanda, qazaqqa qūlai berılgen äke toǧyzyn da qazaq bılım oşaǧyna beredı.
«Qazırgı saiasat qyzyq qoi, – deidı Vladimir, – ekı ūlt ökılınıŋ arasynda arazdyq tua qalsa, ūltaralyq problema ızdeidı sodan. Al, bala kezımızde talai qazaqtan taiaq jep, talai qazaqtyŋ mūrnyn būzǧan jailar boldy. Bıraq «sen qazaqsyŋ, men nemıspın»dep bölıngen joqpyz, balamyz ǧoi.
1987 jyly QazMU-ge oquǧa tüskenımde, qyzyq jaǧdailar öttı basymnan. Qabyldau komissiiasy qūjattarymdy qabyldamai, «Sen şatasyp keldıŋ, orys bölımıne bar» dep yǧyrymdy şyǧarǧan. Odan qalsa, emtihanǧa kırgızbei, äure-sarsaŋǧa salǧany bar. Osy uaqiǧany auylda bırge oqyǧan dostaryma aitam ǧoi. Olar menıŋ nemıs ekenımdı sonda ǧana bılgen sekıldı, men de basqa ūlttyŋ ökılı ekenımdı sonda tüsıngen siiaqtymyn. Öitkenı, sol jasymyzǧa deiın qatarlastarymnyŋ sanasynda menı nemıs degen ūǧym bolǧan joq. Äitpese, «Sonda qalai, olar senıŋ qazaqşa söileitınıŋdı bılmedı me?» dep sūrap, taŋ qalmas edı».
Söz basynda Vladimirdıŋ äkesı Aleksandrdyŋ qazaq dästürı men saltyna qūrmetpen qarap, saqtaǧanyn aittyq. Ūlynyŋ aituynşa, ol qazaq yrym-jyrym, salt-dästür, ädet-ǧūryptarynyŋ män-jaiyn jaqsy bılgen. Tıptı, mūsylmanşa jerleu räsımderınıŋ basy-qasynda bolyp, janazalarǧa qatysqan eken. «Özım sondai äkenıŋ tärbiesın körgennen keiın, balalarymdy da solai tärbieledım. Öitkenı, bügıngı jastar ūlttyq qūndylyqtardy ūmyta bastady. Mysaly, qazaq halqy qyz balasyna şaşbau taǧyp, jürıs-tūrysyn tüzeudıŋ ädemı ädısın qalyptastyrdy. Men qyzdaryma şaşbau taqpasam da, qimyldaryn, jürıs-tūrystaryn ünemı baqylap otyramyn. Olardyŋ qazaq qyzy sekıldı inabatty bolǧanyn qalaimyn. Sodan keiın qazaqta ülkendı syilau, qūdaiy qonaqty törge ozdyru syndy jaqsy ürdıster bar. Men mūny ülken qasiet dep bılemın. Qazırgı jastardyŋ denı qoidyŋ basyn qalai tartu qajettıgın bılmeidı. Bıle-bılgenge, et asudyŋ özı – öner. «Dastarhan basynda kerılme, bosaǧada otyrma, tabaldyryqty baspa, jaman bolady» deimız. Nege jaman bolady? Bügıngı buyn beihabar būl yrymdardan. Şyndyǧynda, eşqandai da jaman bolmaidy, bıraq ädeptı tärbie» deidı Vladimir.
«Sary qazaq» ūlttyq merekelerdı de otbasynda atausyz qaldyrmaidy. Mūnyŋ basty sebebın jūbaiynyŋ qazaqtyǧymen, qazaqşa tärbie körgendıgımen tüsındıredı. Balalary şyqqan tegın, ūltyn ūmytpasyn degen nietpen Rojdestva siiaqty nemıs ūltynyŋ meiramdaryn toilaudy da ūmytpaidy. Būl – «sary qazaqtyŋ» otbasynda bekıgen qaǧida.
«Bır qyzyǧy, äkemız «senderdıŋ törkınderıŋ – nemıs, osyny ūmytpaŋdar» dep qūlaǧymyzǧa qūiǧan emes. Äjemız de būl jaiynda auyz aşpai öttı. Bälkım, sol kezdegı saiasattan seskense kerek. Al, balalaryma aragıdık aityp qoiamyn. Bıraq, menıŋ kemşılıgım de şyǧar, olar ana tılderın bılmeidı… Qazaq jerınde tūrǧannan keiın, qazaq mektebınde oqyttym» dep aǧynan jaryldy ol. Aitpaqşy, Vladimirdıŋ qos qarlyǧaşy bar. «Ülken qyzymnyŋ aty – Alminura, būl – qazaqtyŋ äl men nūr degen sözderınen alynǧan esım. Nemıs halqynyŋ esımıne de ūqsas. Tūŋǧyşymyz bolǧan soŋ ekı jaqtyŋ qas-qabaǧyn baqqanymyz ǧoi. Ekınşım – Eldana. Būl esımdı qazaqi dästürmen jaqsylyqqa yrymdap qoidyq» deidı qyzdary jaiynda.
El täuelsızdıgın alǧan tūsta özge ūlt ökılderınıŋ talaiy atajūrtyna üdere auǧany esımızde. Sol kezdegı toqyrau Aleksandrdyŋ da otbasyn ainalyp ötken joq. Sonda ǧoi, «Äke, qaitemız, Germaniiaǧa qaitamyz ba?» dep toǧyzdyŋ jamyrai äzıldeitını. Mūndai äŋgımenı kötere almaityn äke būlqan-talqan bolyp aşulanady, oǧan bärı küledı. Bıraq qai-qaisy da osy şekten asqan emes. Al, Vladimir özge memleketterdıŋ bırazyn aralap, tap Germaniiaǧa baryp körmegenın aitady. «Tarihi Otan, ekınşı Otan» dep jatady keibıreuler, būl – mülde qate tüsınık. Öitkenı, adamnyŋ ekı Otany boluy mümkın emes. Adamnyŋ Otany – tuyp-ösken jerı. Keide, jūbaiyma «Germaniiaǧa qaitamyz ba? Ol jaqta da aştan ölmeimız, otyz myŋ qazaq tūrady, solarǧa sabaq beremız» dep qaljyŋdaitynym bar» deidı taǧy.
Äŋgıme arasynda «sary qazaqtan» «qazaq qyzymen şaŋyraq qūrarda qūdalar tarapynan qarsylyq bolmady ma?» dep sūraǧan edık. «Alǧaşqy kezde qaiyn jūrtym tarapynan az-kem kümän bolǧan. Qazır enemnıŋ eŋ jaqsy köretın küieu balasymyn» deidı. «Qazaqty Abai da synaǧan. Özıŋız sıŋısıp ketken osy ūlttyŋ qai mınezı ūnamaidy sızge?» deimız ǧoi taǧy. Būǧan da «sary qazaqtyŋ» jauaby äzır: «Kez kelgen terıs mınezdı belgılı bır ūlttyŋ maŋdaiyna taŋyp qoiuǧa bolmaidy, menıŋşe. Bıraq keide jora-joldastaryma, köbısı qazaq, «Senderdıŋ basty kemşılıkterıŋ, jūmysqa qazaqşa kelesıŋder, nemısşe ketesıŋder» dep qaljyŋdaimyn» deidı.
Ashat RAIQŪL
