Sūrapyl soǧys soŋyna jetıp, äiteuır, jeŋdık qoi. Maidan dalasynda qan keşıp, ot qūşqan sarbazdardyŋ bes jyl boiǧy alapat qyrǧynnan aman qalǧandary elge oralyp boldy. «Qara qaǧaz» da, habar-oşar da joq bıren-sarany ǧana jesırı men jetımın batysqa telmırtkenı bolmasa. Olar da keler, kelıp jatyr ǧoi. Älgı, qūryp ketkır «qara qaǧaz» kelgender de kelıp jatyr kökten tüskendei bolyp. Keler… Būl – tükpırdegı şaǧyn auyldyqtardyŋ kökeiındegısı.
Jūmabai da soǧystyŋ soŋyn ala bır aiaǧyn nemıske tastap jettı osy auylǧa. Ol soǧysqa ketkende ekı jasar Kämilä men kelınşegınıŋ ışınde qalǧan, bügınde bes jastaǧy Amangül būrymdaryn jelbıretıp aldynan jügıre şyǧyp edı. Baldaǧyn qoltyǧyna süiei sala, ekeuın ekı iyǧyna op-oŋai köterıp alǧan. Maŋdailarynan kezek-kezek şöpıldetıp, közınen quanyştyŋ jasy möltıldep tamyp edı-au. …Sodan berı de tūp-tura bır müşel artta qalypty. Jūrttyŋ sanasyna soǧys salǧan jara bırtındep aiyǧyp, beibıt zaman aǧymy syrǧi berdı. Jūmabaidyŋ da otbasynda bırqalypty tırşılık. Sol ekı qyzynan keiın qūrsaq kötermegen äielı qarnyn da, baltyryn da mai basqan kekse qatynǧa ainalyp barady. Keide kınänı özınen de köretını bar. Qūrǧyr bel qanqyzyl qyrǧynda ne körmedı?.. Otqa da, mūzǧa da töselgen joq pa.
Qyzdarynyŋ ülkenı körşı auyldaǧy sidiǧan, sidisa da, pysyq bır jıgıttıŋ etegınen ūstap ketkenıne bır jarym jyl. Küieu balany jetım demedı, äkelı ūl aragıdık edı ol kezde, sosyn ǧoi qyzynyŋ betınen qaqpady. Batasyn berdı, jıberdı. Azyn-aulaq tuǧan-tuystyŋ basyn qosyp, toi jasaǧany bar. Qazır tūrmystary täp-täuır, tatu-tättı. Soǧan täuba deidı. Jetım bolsa da, jetıldı, östı, öndı. Jelkıldep nemeresı ösıp keledı.
Ekınşı qyzy – Amangül byltyr mektep qabyrǧasyn abyroimen aiaqtap, Almatyǧa ketken. «Esepşı bolamyn» dei me. Oǧan da «Alla aldyŋnan jarylqasyn» dep şyǧaryp salǧan. Ai aralatyp kelıp tūrady. Oquy täuır, talpynysy quantady. Äkenıŋ köŋılı köterılgende «Menı Amanym baǧady» dep, arqa-jarqa bolatyny bar. Alaida, sol köŋıl keide küreŋ tartady. On qyzyŋ bolsa da, bır ūlǧa tati ma? «Izımdı jalǧar tūiaq qalmady-au» dep qamyǧady. «Yntyqbaidyŋ ūlyndai kemtar bolsa da, Jetpısbektıŋ jetpegırındei alqaş bolsa da, Andreidıŋ tūŋǧyşyndai töŋırektegı alty auyldy şulatqan aduyndy, būzyq bolsa da, Täŋırı bır jalǧyzdy qimady-au» dep eŋsesı jerge tiedı.
****
Bermedı emes, Jūmabaiǧa Qūdai bır ūldy bergen. Ukraina qalalarynyŋ bırın azat etude bolǧan qyp-qyzyl qyrǧynda aiaǧynan aiyrylǧanda ǧoi, būnyŋ rotasynyŋ äskerı tügel derlık qyrylyp, faşisterdıŋ mysy basym tüskenı bar. Jūmabaidy nemıster öldıge sanap, aidalaǧa tastap kete barǧan. Özı de es-tüssız edı. Bır-ekı nemıs qasyna jaqyndap, öz tılderınde äldenelerdı aityp, teuıp-teuıp öttı de, bylq etpegen soŋ ketıp qaldy.
…Jūmabai esın äskeri gospitalda jinady. Közın aşyp, jan-jaǧyna qarap, üstındegı aq jamylǧyny serpe aşqanda jürek tūsynyŋ dürsılı jiılep ketken. Öne boiy şymyrlap, şolaq aiaǧyn sipai berdı, sipai berdı… Sol sätte syqyrlai aşylǧan esıkten engen därıger orys qyzǧa ökpelı janarymen qadala qarady. «Menı nege äkeldıŋder? Şolaq atanǧanşa, sonda qalǧanym jaqsy edı ǧoi» degen. Ädemışe kelgen orys qyzy onysyn elemegensıp, jūbatyp baqty mūny, näzık te jūmsaq alaqanymen arqasynan qaqty. Gospitaldan şyqqan soŋ, üiıne alyp bardy jetelep. Esımı İrina eken. Bırer jyl būryn ǧana medisina uchilişesın tämamdapty. Reseidıŋ şalǧai derevnialarynyŋ bırınen sūranyp kelgen soǧysqa. Jaraly soldattarǧa alǧaşqy därıgerlık kömek körsetedı.
Jūmabai İrinaǧa tez üirenıstı. Maidanda üirengen az-maz orysşasymen äŋgımelerı de jarasty, aitylmaǧan syrlary kemde kem. Alty aiǧa juyq bır şaŋyraqtyŋ astynda tūrdy. Baltyrdan kesılgen aiaqtyŋ jarasy bıtıp, elge qaitudy oilap jürgen, saǧynady ǧoi. İrina da tapsyrmamen basqa gospitalǧa auyspaq, orys ta bolsa ony qimaidy. Bauyr basyp qalypty. Ajaldan alyp qalǧan sol ǧoi, näsılı basqa bolsa da. Bır-bırımen qoş aitysatyn tünı ekeuı de taŋdy kırpık ılmei qarsy alyp edı.
****
Kün säskege jaqyndap qalǧan. Auyldyŋ būiyǧy tırşılıgı säl-päl bülk etkendei me?.. Basy qosyla qalǧannyŋ aldymen aitary: «Jūmaş şolaqtyŋ Ukraiynda qalǧan ūly ızdep kelıptı», «Oibui, Qūdai berem dese bır päste eken-au! Qamşyūstarym joq dep, qamyǧuşy edı», «Ukrain dei me özın?», «Joǧa, orys körınedı ǧoi, közderı – kök, şaştary – sary…» «Äi, kım bolsa da, qūlaǧynyŋ qalqiǧany, soraiǧan boiy bızdıŋ qaiynaǧaǧa keledı».
«Jel tūrmasa, şöptıŋ basy qaidan qimyldasyn!» Eldıŋ aityp jürgenı ras edı. Köp syrdy qozǧap, kırpık ılmei qarsy alǧan taŋda… iä, sonda bıtken sary qyzdyŋ jatyryna būl şaqalaq. Soŋǧy tünnen keiın İrinamen habar-oşarsyz ketse de, Jūmabaidyŋ ışı bırnärsenı sezetın. «Ūl bolsa igı edı, tübı ızdep keler äkesın qanyna tartyp» dep batys jaqqa eleŋ köŋılmen qaraityn-dy. Keide mūnysyna özı de senbei, qaidaǧy qiialǧa balai salatyn.
Endı ızdep keldı. Jūmabaidyŋ qany eken. Bäse, İrina da zäuzaty bölek bolǧanymen, sertıne – berık, sezımıne – adal edı-au. «Osydan boiyma bala bıtse, küieuge timeimın, senı kütem…» degen. Sözınde tūrypty. Jūmaştyŋ jalǧyz tūqymynyŋ betıne qarap otyryp, qaitypty mäŋgılık saparǧa. «Jany jännattan bolsyn» deidı betın sipap. Qaita būl ǧoi sertınen taiǧan, sezımınen ainyǧan. Äitpese, osy uaqytqa deiın barmai ma Ukrainaǧa, ızdemei me İrina men ūlyn. Senımsızdıkke jeŋdırıptı bärın…
Şolaq şalynyŋ tosynnan kelgen ūlyn kempır tosyrqaǧan joq. Män-jaidy ūqqan soŋ-aq törıne ozdyryp, astyna qos qabat qūraq körpe tösegen. Dastarqan basynda «kındıgımnen şyqpasaŋ da, öz ūlymdai körermın» dep ant ışkendei edı. Sözınde tūrdy, öle-ölgenşe «Saşkam, jalǧyzym, ainalaiynym» dep kettı. Jūmabai da «men senıŋ ūlyŋmyn» dep kelgen jetkınşektı keudesınen itergen joq. «Qos būrymdym – bır töbe, Saşa – bır töbe» dedı. Jetıldırdı, jetkızdı, qara şaŋyraǧyn amanattady.
****
Sol Saşa qazır Jūmabai äuletınıŋ tıregıne, aqsaqalyna ainalyp otyr. Jasy seksenge taiady. Naǧaşy jūrty orys demeseŋ, jany da, sanasy da äldeqaşan qazaqylanyp ketken. Äkesı taŋdap alyp bergen Älımgereidıŋ qyzy Farizamen bır jastyqta qartaidy. Tört ūl, üş qyz süiıp, ösırdı, tärbieledı, oqytty. Endı solardyŋ qyzyǧyn körude.
Jūmabaidyŋ şalǧai auylǧa ūzatylǧan qaryndasy bar edı. Saşa naǧaşylap barǧan sol äpkesınıŋ ülken qyzyn qolyna alyp, ırgedegı qaladaǧy oqu ornyna tüsırdı. Bes jyl boiy baǧyp-qaǧyp, qaitardy elıne jienın. Sol jienı ǧoi osy äŋgımenı riza keiıppen aityp bergen… «Saşa naǧaşyma qaryzdarmyn» deidı.
Erqanat MYLTYQBAI
